top of page
He Moʻolelo no ʻUmialīloa
 

Ka Hōʻike Hoʻopōkole:

ʻŌlelo ʻia, he aliʻi hapa ʻo ʻUmi, no ka mea, ʻaʻole ʻo ʻAkahiakuleana (ko ʻUmi makuahine) he aliʻi wahine. Akā naʻe, he aliʻi kiʻekiʻe ʻo Līloa (kona makuakāne). Ua hiki ke hoʻomeheu ʻia ko Līloa moʻokūauhau a i kinohi.  No laila, he aliʻi kiʻekiʻe ʻo ʻUmi ma muli o ka ʻaoʻao o kona makuakāne, akā naʻe, he makaʻāinana haʻahaʻa ma muli o ka ʻaoʻao o kona makuahine. Eia naʻe, ʻo ka inoa o kona makuahine (ʻo ʻAkahiakuleana), aia ma loko o ka moʻokūʻauhau o kekahi mau aliʻi like ʻole. No laila, loaʻa kekahi koko kiʻekiʻe iā ia iho.

ʻO Līloa ke aliʻi o ka mokupuni ʻo Hawaiʻi, a ʻo Piena kona wahine mua.  Ua hānau ʻia ʻo Hākau e Piena, no laila, He kaikuaʻana hapa ʻo Hākau no ʻUmi.

 

Ma hope o kona hoʻolaʻa ʻana i kekahi heiau ma Kokohalile, hele aku ʻo Līloa e ʻauʻau i loko o kekahi kahawai. Uʻi maoli nō ʻo ʻAkahiakuleana a hoʻoipo ʻo Līloa iā ia. Noho pū lāua a hāpai ia wahine uʻi. Ua nīnau aku ʻo Līloa iā ia, “ʻO wai kou makuakāne?” Pane ʻo ʻAkahiakuleana, “ʻO Kuleanakupiko koʻu makuakāne.” Wahi a Līloa, he hoahānau ʻo ʻAkahiakuleana nona. Ua haʻi aku ʻo Līloa iā ia, inā hānau ʻia he keikikāne, ʻo ʻUmi ka inoa e kapa ʻia ai ʻo ia, a inā he kaikamahine, e wae ʻoe i kekahi inoa o kou ʻohana. Ma hope o kona haʻalele ʻana, hāʻawi ʻo Līloa iā ʻAkahiakuleana i kona malo, kona niho palaoa, a me kona lāʻau pālau. ʻĪ maila ʻo Līloa iā ia, “Eia nā hōʻailona o kā kāua keiki i mea naʻu e ʻike mai ai iā ia, a hiki i kona wā nui, e hāʻawi aku ʻoe i kēia mau mea nona.”

 

Hānai ʻia ʻo ʻUmi a nui e kona makuahine lūauʻi a me kona makuakāne hānai eia naʻe,  ua hana ʻino ʻia ʻo ʻUmi e kona makuakāne hānai a i hākālia nō a haʻi kona makuahine iā ʻUmi a me kāna kāne i ka makauakāne lūauʻi o ʻUmi, ʻoi ia hoʻi, ʻo Līloa.

 

ʻO ka haʻi akula nō ia o ʻAkahiakuleana iā ʻUmi, “E hele aku nō ʻoe e noho pū me kou makuakāne lūauʻi. ʻAe ihola ʻo ʻUmi, a hāʻawi ʻia ia mau mea a Līloa iā ʻUmi e ʻAkahiakuleana, ʻo ia hoʻi, kona malo, kona niho palaoa, a me kāna lāʻau pālau. Hele pākolu akula nō  ʻo ʻUmi me kekahi mau keiki hoʻokama, ʻo ia hoʻi,ʻo ʻŌmaʻokāmau lāua ʻo Piʻimaiwaʻa. Loaʻa kahi aliʻi o Līloa iā lākou ma Waipiʻo a lele aʻela ʻo ʻUmi i ke kaupale waena, a holoholo a hiki i o Līloa. ʻO ka noho ihola nō ia o ʻUmi i ko Līloa ʻūhā. Pūʻiwa nō kā ʻo Līloa, a ʻānō iho nō, ʻī akula ʻo ʻUmi, “ʻO ʻUmi au, ʻo kāu keikikāne.”  ʻO ka hōʻike akula nō ia o ʻUmi i nā mea a Līloa i hāʻawi mai ai i ko ʻUmi makuahine, ʻo ia hoʻi, kona malo, kona niho palaoa, a me kāna lāʻau pālau.  Hoʻomaopopo ʻo Līloa a hauʻoli nō hoʻi ia i ka ʻike ʻana i kāna keikikāne. He kaikuaʻana hapa o ʻUmi no Hākau a ma muli o ke alo o ʻUmi, he inaina hae nui nō ko Hākau.

 

Ma hope o ka hala ʻana o Līloa, hoʻoilina ke aupuni iā Hākau, eia naʻe, hoʻoilina nā heiau a me nā akua i mea no ʻUmi e mālama ai. No laila, noho hoʻopili wale ʻo ʻUmi ma lalo o Hākau, eia nō naʻe, i kekahi kūlana kiʻekiʻe. Hōʻike aku nō auaneʻi ʻo Hakau i kona manaʻo ʻino iā ʻUmi i kekahi mau mea he nui. No laila, ʻO ka haʻalele nō ia o ʻUmi a me kona mau keiki hoʻokama he ʻelua iā Waipiʻo a noho hūnā me kekahi ʻohana ma luna o kahi pali.

 

ʻO ka mea maʻa mua, ʻo ia ka ʻike ʻana i kekahi ānuenue ma luna o ia pali. ʻO Kaʻōleiokū, he kahuna kiʻekiʻe e noho ana ma kēlā wahi, a haʻohaʻo ʻo ia iā ia iho, he aliʻi anei i ka nohona ma luna o kēlā pali? Maopopo iā ia, he hōʻailona ia ānuenue no kekahi aliʻi. Hahai ʻo Kaʻōleiokū i ke ānuenue, a loaʻa iā ia ʻo ʻUmi mā. ʻO ke kōkua akula nō ia o Kaʻōleiokū lāua ʻo Piʻimaiwaʻa a me ʻŌmaʻokāmau i ke kūkulu ʻana i kā ʻUmi pūʻali. Hana ʻino ʻia nō ʻo nā poʻe a pau e Hākau, no laila, hoʻokahuli ʻia auaneʻi ke aupuni o Hākau e ka pūʻali a ʻUmi. Ma muli o ia, ua lilo ʻo ʻUmi ʻo ke aliʻi o Hawaiʻi.

ʻumi1.jpg

Ma loko o kēia moʻolelo e ʻōʻili ai kekahi mau ʻano ānuenue he ʻelua.  ʻO ia hoʻi,  ka piʻo ānuenue piha a me ka pūnohu. He ʻekolu ʻōuli/hōʻailona o kēia mau ānuenue nāna e kupu. Hōʻike ʻia kēia mau ʻano ānuenue a me nā ʻōuli/hōʻailona ma loko o ka pakuhi ma lalo iho.  

umi.jpg

Eia kekahi laʻana mai kēia kaʻao:

 

He hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi/akua

 

“Ua kaulana o Umi a Liloa, ua nalowale, oia hoi ke keiki a Liloa, aole nae i ike ia kahi i nalowale ai, a o kekahi kanaka alii o Kaleioku ka inoa, a ua ike mau ia ka punohu a me ke anuenue e pipio mau ana i ka malau hiaku a ua Umi nei e holo mau ana i ka lawaia, a pela no hoi ka pali o Hokuli, a ua kaulana kela poe kanaka e noho malihini nei i kauhale wahine i Waipunalei, a ua manao iho la o Koleioku, aole aneuenue a punohu e, o Umi no o ke keiki a Liloa.”[i]

​​

 

[i] S.M. Kamakau.  (1870, Nowemapa 17).  Ka Moolelo Hawaii. Ke Au Okoa.

na  Forest lāua ʻo Kim Starr | commons.wikimedia.org

bottom of page