
Ke Kaʻao o Keaomelemele

Ka Hōʻike Hoʻopōkole:
Ua hānai ka moʻo kiaʻi ʻo Moʻoinanea no nā akua ma loko o Kuaihelani. Hoʻolālā ʻia kekahi hoʻāo e ia moʻo ma waena o Kū a me ko ka moʻo moʻopuna ʻo Hina. Ua hānau ʻia ʻekolu keiki, ʻo ia hoʻi, hoʻokahi keikikāne a me ʻelua kaikamahine. Lawe ʻia aku ke keikikane i Oʻahu a hānai ʻia ʻo ia e Kāne a me Kanaloa ma ka heiau o Waolani ma loko o ke awāwa ʻo Nuʻuanu. ʻO ke kaikuahine o Kāne a me Kanaloa ka makuahine hānai. ʻO Keānuenue kona inoa.
ʻO Paliula ka inoa o ke kaikuaʻana. Ua lawe ʻia aʻe i uka ma waena o nā moku o Puna a me Hilo ma ka moku o Keawe. Hānai ʻia ʻo ia e Waka. ʻO Keaomelemele ka inoa o ka muli loa. ʻAʻole ʻo ia i hānau ʻia i ke ʻano maʻa mau. Hānau ʻia ʻo ia e ke poʻo o Hina. Ua hānai ʻia ʻo Keaomelemele i loko o kekahi hale kaʻapuni i kapa ʻia ʻo Kealohilani ma loko o Nuʻumealani. Kuene ʻia ʻo ia e ke ao a hiki i kona hahai ʻana aku i kōna kaikunāne a me kōna kaikuaʻana i Hawaiʻi.
Mākaʻikaʻi ʻo Kū a me Hina i nā mokupuni ʻē aʻe o nā lani a loaʻa kekahi ʻepukane hou pākahi iā lāua. Ua hānau ʻia kekahi keikikāne ʻili ʻulaʻula e Hiʻilei, ʻo ia ka wahine hou o Kū. ʻO Kaumailiula ka inoa o ia keikikāne. Hānau ʻia ʻo Kaulanaikipoki‘i (he kaikamahine) e Hina a ʻo Olopana ka makuakāne. Ua kuapo ʻia kēia keiki no ka hānai ʻia ʻana, ʻo ʻia hoʻi, hānai ʻia ʻo Kaulanaikipoki e Kū a me Hiʻilei a hānai ʻia ʻo Kaumailiula e Hina a me Olopana. Kēnā ʻia auaneʻi kēia mau keiki he ʻelua e Kane a me Kanaloa i Waolani.
Ua lilo ʻo Paliula ʻo ka wahine a kōna kaikunāne (Kahanaiakeakua) ma Hawaiʻi. Haʻalele ʻo Kahanaiakeakua iā Paliula no ke akua wahine nani ʻo Poliʻahu, ʻo ia hoʻi, ke akua wahine no ka nuʻu hau o Maunakea. Ua huhū ʻo Paliula a huakaʻi ʻo ia i Oʻahu a ʻauana i nā kiʻekiʻe o ke awāwa ʻo Mānoa. ʻO ka haʻalele akula nō ia o Paliula no Waianae. Ua aʻo mai ʻo ia i ka hula a i lilo i kekahi loea hula. Huakaʻi ʻo ia i Kauaʻi a aʻo maila i nā hula o kēlā mokupuni. Noho iho ʻo Keaomelemele i nā ao a iā ia i lohe iho ai i ka ʻoli ʻana o kōna kaikuaʻana, ake ʻo ia i ka pilina iā Paliula. Ua lilo ʻo Keaomelemele i kekahi loea hula ma o nā aʻo ʻana aku o Kapo. Aʻo aku ʻo Keaomelemele i ka hula iā Kaulanaikipoki a i mākaukau. Ua aʻo ʻia aku ʻo Kaulanaikipoki i ka lāʻau lapaʻau. Pakele aku nō ʻo Kahanaiakeakua iā ia iho iā Poliʻahu a hoʻi akula i Waolani. Lilo ʻo ia i kekahi loea kahuna me ka ʻike mōhai a me ka ʻike hana kahuna. Ua ʻuao ʻo Paliula iā Kahanaiakeakua.
Ua male pū ʻo Keaomelemele iā Kaumailiula a noho aliʻi nō lāua i nā mokupuni a pau. Kēnā ʻo Kāne iā Kū lāua ʻo Hiʻilei, iā Hina lāua ʻo Olopana, a me ka moʻo kiaʻi no ka nohona ma Oʻahu. Lawe mai ʻo Moʻoinanea i kōna ʻohana a me nā aliʻi a pau i Hawaiʻi. Noho aliʻi ʻo Keaomelemele lāua ʻo Kaumailiula i nā mokupuni a pau no kekahi manawa lōʻihi a waiho i ko lāua mau hōʻailona i nā lani no nā mamo.
He aha ke ʻano ānuenue ma loko o ke kaʻao?
Ma loko o kēia kaʻao e ʻōʻili ai kekahi mau ʻano ānuenue he ʻewalu. ʻO ia hoʻi, ka Piʻo ānuenue, ka Pūnohu, ka Pūnohu ʻula, ka Uakoko, ka ʻŌnohi, ka ʻŌnohi ʻula, ka Luakālai, a me ke Ānuenue kau pō. Aia he ʻewalu ʻōuli/hōʻailona o kēia mau ānuenue e hōʻike ʻia ma loko o kēia kaʻao. Hiki ke ʻike ʻia kēia mau ʻano ānuenue a me nā ʻōuli ma loko o ka Papa ma lalo iho nei.
Eia kekahi laʻana mai kēia kaʻao:
“,...oiai o Hina e hoʻomaʻemaʻe ana iā ia iho, huli maila kona alo i waho o ka puka o ko lāua hale, a ʻike maila i ka punohu ula e halii pono ana ma ka puka o ka hale. Pane aela o ia ia Ku, “He mea kupanaha, aole hoi he ua o waho e ku nei ka punohu, no laila, e puka aku oe e nana i ka hana a ka punohu no keia wa.” Ae maila o Ku i ka olelo a kana wahine; ia Ku nae i puka aku ai i waho a huli aela o ia a nana, ike aela o ia e pipio pono ana na anuenue ehiku i ka wa hookahi i loko o ka lewa me ke kau wahi ao ua ole.”
Here is one example from this legend:
....while Hina was cleaning herself, she turned her face to outside the door of their house, and saw the pūnohu ʻula spreading at the door of the house. She said to Kū, "An extraordinary thing, there is no rain outside where the pūnohu is standing, therefore, you should go out and look at the behavior of the pūnohu at this time. Kū agreed to the statement of his wife; however, when Kū emerged outside and he turned and looked, he saw 7 rainbows arching at one time in the sky with no rain.
References:
1. Manu, Moses (2002). He Moolelo Kaao no Keaomelemele. Honolulu, HI: Bishop Museum Press
Photo by: Kenneth Sponsler | Dreamstime.com