
Nā Hōʻailona
He mea ʻano nui ke kupu ʻana o nā ʻano ānuenue ma ke ʻano he hōʻailona ma loko o nā kūmole like ʻole. Aia ka hapa nui loa o ia mau hōʻailona i loko o nā moʻolelo Hawaiʻi kuʻuna a me ko lākou mau mele. Aia ma ka Pakuhi o lalo, ua hōʻike ʻia nā hōʻailona a pau i hōʻiliʻili ʻia mai nā kūmole like ʻole. Ma ka ʻikepili i ʻohi ʻia, eia ke kaʻina o nā hui hōʻailona i kupu pinepine loa.
-
Nā hōʻailona pili i ke kū ʻana
-
Nā hōʻailona pili i kekahi neʻe ʻana
-
Nā hōʻailona pili i ka nohona
-
Nā hōʻailona pili i kahi wānana
-
Nā hōʻailona pili i ka hānau a i ʻole ka make
Nā hōʻailona a pau

Lehulehu nō nā hōʻailona o nā ʻano ānuenue i unuhi ʻia e nā kāhuna, nā kāula, a me nā makaʻāinana kekahi. ʻO kekahi hōʻailona ʻano nui nō, ʻo ia nā hōʻailona no ke akua a i ʻole ke aliʻi.[1] I ka wā kahiko, he hōʻailona ke ānuenue o nā mea pōmaikaʻi a me nā manawa ʻino kekahi. Ua ʻōʻili aʻe ke ānuenue i ka manawa o ka hānau ʻia ʻana o kahi pēpē kiʻekiʻe o ke kūlana.[2] Ua lilo auaneʻi ia pēpē i aliʻi nui, pēlā nō o hoʻokō ʻia ai kona hopena i wānana ʻia e ka ʻōʻili ʻana o ke ānuenue. Ua ukali ʻia nō hoʻi kekahi mau aliʻi e ke ānuenue i ko lākou ola holoʻokoʻa.[3]
He hōʻailona ke ānuenue no ko ke akua mana nui, penei: “O ka wehewehe ana aku i na kumu oiaio maoli a me ka hoakaka ana aku, i na loina maopopo loa e pili ana i ke Anuenue a ko ke Akua Mana i kau aku ai ma ke Aouli o ka Lani; oia no kekahi o na Kumuaoike maoli i kupono i ka uhane ike a ke Akua i haawi mai ai i ke kanaka, i mea e kokua ai i kona hoomaopopo maoli ana aku i ko ke AKUA MANA NUI KIEKIE LOA.”[4]
Ma loko o kā Fornander puke, ua wehewehe ʻia nā hōʻailona ānuenue penei: “O keia mau hoailona, mau keia o ka oihanakahuna, e pili ana i ka nele, a me ka loaa, i ka pono a me ka pomaikai, no ka mea, i ka mea maa o kekahi poe, he hoailona no ka nele keia mau hoailona, a ma ke kulana hoi a kekahi poe, he hoailona no ka pomaikai.”[5]
I kekahi mau manawa e ʻōʻili ai ke ānuenue ma luna o Halemaʻumaʻu ma Kīlauea ma ke ʻano he ʻōuli o kekahi luaʻi pele. I ke Kēkēmapa o ka makahiki 1931, ua paʻi kekahi nūpepa i kahi moʻolelo e pili ana i kekahi mau ānuenue ma loko o Halemaʻumaʻu. Ua helu ʻia ʻeono ānuenue i kuhikuhi i ka hikina ma loko o ka lua pele ʻo Halemaʻumaʻu, a ma ka lā ma hope aʻe, ʻo ka hoʻomaka aʻela nō ia o ka luaʻi pele.[6] Ua ʻike pinepine ʻia kekahi mau ānuenue like ma loko o ia lua pele i kēia au nei, a hoʻomaopopo ka poʻe Hawaiʻi, ʻo ia kekahi ʻōuli i ka hoʻi ʻana o Pele i Halemaʻumaʻu a me ka luaʻi koke ʻana o ka pele.[7] Eia kekahi, wahi a kekahi kumu, ʻo ke ānuenue, ʻo ia kahi kino lau o Pele.[8] Eia hou kekahi, ʻewalu kaikaina o Pele i kapa ʻia ʻo Hiʻiaka, a he mau hōʻailona ānuenue ko kekahi ʻelua o ua mau Hiʻiaka, penei: “A ka māhele hoʻi a kekahi poʻe, he ʻewalu nō Hiʻiaka e like aʻela nō me ia i hōʻike ʻia aʻela, a eia ko lākou mau inoa: Hiʻiakamākolewāwahiwaʻa a ʻo ka lei hala a me ke ānuenue kona mau hōʻailona; ... Hiʻiakanoholani, ʻo ka ʻōnohi ʻula a me ka uakoko ko ia nei hōʻailona;...”[9]
I ka wā kahiko, ʻo ke ānuenue, he hōʻailona i hoʻouna ʻia aku e kekahi ʻuhane. Malia paha, ʻo ia ʻuhane, he hoa ia, he lālā ʻohana ʻakahi nō i hala, he ʻaumakua, he akua, a pēlā aku. Maopopo nō nā hōʻailona ānuenue i kekahi ʻohana a me kekahi mau kānaka pākahi. Ua hoʻoili ʻia nā unuhi ʻohana mai kēlā me kēia hanauna. ʻO ia unuhi ʻohana, ʻo ia ke kāwili ʻia o kekahi moʻolelo/kaʻao a me kekahi unuhi ponoʻī.[10] Eia kahi laʻana, inā e ʻōʻili ana he ānuenue ma mua o kekahi mea e hele aku ana ma luna o ke alahele, he hōʻailona ia no ke kū a hoʻi ʻana mai i kahi a ia mea i hoʻomaka aku ai i kāna huakaʻi. ʻO ia hoʻi, aia kekahi mea pōʻino ma luna o ia alahele. Aia he ʻōlelo noʻeau e pili ana i ka ʻōʻili ʻana o ke ānuenue ma luna o ke alanui ma ke ʻano he hōʻailona pōʻino: “ʻAkāhi ka hoʻi ka paoa, ke kau nei ka mākole pua heʻo.”[11] Ke ʻōʻili kekahi ʻano ānuenue, he hōʻailona paha ia no ka hala iho ana auaneʻi o kekahi kanaka aloha, ka hala ʻana o kekahi aliʻi a me kona hoʻi ʻana aku no ka hui pū ʻana me kona ʻaumakua, a i ʻole ke kaʻawale ʻana o kekahi mau mea.
Ua unuhi ʻia iho ka ʻōʻili ʻana o kekahi ānuenue he hōʻailona ia no ka make a i ʻole kekahi pōpilikia, akā, unuhi ʻia e kekahi poʻe ʻē aʻe, he hōʻailona pōmaikaʻi.[12] Ma ka manaʻo o kekahi mau kāhuna lāʻau lapaʻau, he mea maikaʻi a i ʻole he mea pōʻino ke ʻōʻili ke ānuenue.[13]
Ua haʻi ʻia he moʻolelo ānuenue e kekahi kumu, penei: ma ka moku o Keawe, i kekahi manawa o lāua ʻo kona kupunakāne i hele aku ai i ke koʻa ʻōpelu, huli a nānā kona kupunakāne i ka pali o Kohala. E piʻo aku ana kekahi ānuenue ma laila, a pupuʻu hoʻolei loa, pā ka makani hau. ʻO ka hoʻi maila nō ia o lāua i ka hale, no ka mea, he mau hōʻailona ʻino ka piʻo ānuenue a me ka makani hau. ʻO ia hoʻi, he lā ʻino no ka lawaiʻa ʻana.[14]
Ua paʻi ʻia he ʻatikala nūpepa i kapa ʻia “Moolelo no ko Hawaii Oihana Kahuna KAPAIA KA OIHANA HOOMANA NO KA I'A KU.”[15] ʻO nā manaʻo nui, ʻo ka ʻoihana kahuna. ʻO ia hoʻi ke kahuna kilokilo, ke kahuna hāhā pāʻaoʻao, a me ke kahuna hoʻounauna. ʻO ia mau ʻoihana kahuna, ʻo ia nā mea nāna i unuhi i nā hōʻailona o ka iʻa kū, ka mahina pouli, ka lā pouli, ka hōkū, ka luakālai, ka hekili, ka pūnohu, ka ʻōnohi, a me ka uakoko. Hoʻopuka ʻia ma loko o ia ʻatikala, ʻo ka hōʻailona o ka luakālai, he aliʻi make ka hopena. ʻO ka pūnohu, inā e kū ka pūnohu i ka moana a i ka ʻāina paha, he aliʻi nui ia. ʻO ka ʻōnohi, he hōʻailona aliʻi. ʻO ka uakoko, he hōʻailona no ka hānau ʻia ʻana o kekahi aliʻi, ka hiki ʻana mai a kekahi aliʻi, a i ʻole ka hala ʻana iho o kekahi aliʻi. Na nā kāhuna i unuhi i nā hōʻailona o ka lewa no nā aliʻi. He kūmole waiwai kēia ʻatikala no ka hoʻomaopopo ʻana i ke kuanaʻike o ke kahuna a me ko lākou manaʻo e pili ana i ka ʻōʻili ʻana o ia mau ʻano ānuenue.
ʻOkoʻa paha nā ānuenue e piʻo aʻe ana mai ka hikina a i ke komohana, ʻokoʻa paha nā ānuenue e piʻo aʻe ana mai ka ʻākau a i ka hema. Ua ʻōlelo ʻia e kekahi kumu, ʻo nā ānuenue e piʻo aʻe ana mai ka ʻākau a i ka hema, laʻa lākou, a ʻo nā ānuenue e piʻo aʻe ana mai ka hikina a i ke komohana, laʻa ʻole.[16] Eia kekahi moʻolelo e pili ana i ka piʻo ʻana o kekahi ānuenue laʻa. Ma kekahi lā, ma ka hoʻomaka o ke kūʻē ʻana i ka ʻohe nānā TMT, ua hoʻopuka ʻia aku kahi pule e kekahi kumu ma luna o Haleakalā, a i kēlā manawa hoʻokahi, ua hoʻopuka ʻia aku ka pule like e kahi hoa o ua kumu nei ma luna o Maunakea. I ia manawa nō, e piʻo aʻe ana kekahi ānuenue pālua laʻa nona ka waihoʻoluʻu mākuʻu (i.l. waioleka) mai Haleakalā a hiki i Maunakea.[17]
[1] David Malo. Hawaiian Antiquities. (N. B. Emerson, Trans.) Honolulu, HI: Bishop Museum Press (1898, 1951): ʻaoʻao 266. Print. Mary K. Pukui, Samuel H. Elbert. Hawaiian Dictionary (revised and enlarged edition). Honolulu. University of Hawaii Press (1986): ʻaoʻao 26. Print.
[2] Niniuikawai. 1886. "La Hanau o ka Moi." Ke Au Okoa, Dekemaba 24. ʻaoʻao 1
[3] David Kalākaua (1990). The Legends and Myths of Hawaii. Honolulu, HI: Mutual Publishing Company.
[4] Joseph Nawahi, "Ke Anuenue a me Ka Luakalailani." Ka Leo o ka Lahui, Mei 24, 1893: 2-3.
[5] Abraham Fornander. 1919-1920. Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore VI. Vol. VI. 3 vols. Honolulu, HI: Ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Pihopa. ʻaoʻao 99.
[6] Mika Lee, interview by Anthony Aalto. 2013. Hana Hou Magazine: Signs and Wonders Hana Hou Magazine, (January).
[7] Mika Lee, interview by Anthony Aalto. 2013. Hana Hou Magazine: Signs and Wonders Hana Hou Magazine, (January).
[8] Moanauli. 1919, 2021. NO KE KAIAKAHINALII MA HAWAII NEI. Vol. V, in Fornander Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore, by Fornander, 523 - 527. Honolulu, HI: Hale Hōʻikeʻike o Pihopa, Short Stack of Native Books.
[9] Hoʻoulumāhiehie 2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 1.
[10] Mary K. Pukui, E.W. Haertig, C.A. Lee. (1972). Nānā i ke Kumu Vol I. Honolulu, HI. Hui Hānai. ʻaoʻao 55.
[11] Mary K. Pukui. (1983). ʻŌlelo Noʻeau. Honolulu, HI: Bishop Museum Press. #93, ʻaoʻao 12
[12] Mary K. Pukui, E.W. Haertig, C.A. Lee. (1972). Nānā i ke Kumu Vol II. Honolulu, HI. Hui Hānai. ʻaoʻao 179.
[13] ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau. 1930. "Moolelo no ko Hawaii Oihana Kahuna." Ka Hoku o Hawaii, Iune 3: 1.
[14] ʻIokepa Makaʻai, Ua nīnaule ʻia e Kiope Raymond. 1980. "Ka Leo Hawaiʻi." HV24.246A. (Malaki 11).
[15] ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau, "Moolelo no ko Hawaii Oihana Kahuna KAPAIA KA OIHANA HOOMANA NO KA I'A KU." Ka Hoku o Hawaii, Iulai 8, 1930: 4.
[16] Jeana Naluwai. Ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2022. ʻIke ānuenue (Nowemapa 14).
[17] k.l.
na Andre Nantel | Dreamstime.com