
Ke Ala Muku
Ka Poʻo Muku
Nā hiʻohiʻona o ke ala muku, poʻomuku
Ma loko o nā puke wehewehe, ʻo kēia ka wehewehena o ke ala muku, poʻomuku:[1] Pukui/Elbert: n. He ala hapapū, he ala e hoʻomuku ʻia, muku. Me ke ʻano, he ānuenue hapapū, huna o kekahi ānuenue. Eia kona mau welo:
ʻO ka welo mua: He hunahuna ānuenue
ʻO nā welo kūlana ʻelua: He piʻo hapa
He ānuenue i ʻoki ʻia kekahi hapa o kona kino[2]
He ala muku (na Mikhail Dudarev | Dreamstime.com)
Aia kekahi mau inoa ‘ōlelo hoʻohālike no ka ʻōlelo ʻana e pili ana i ke ala muku, poʻomuku, e laʻa, ke ala koʻiʻula a Kāne,[3] ke ala koʻiʻula a Kanaloa, [4] ke ala muku a Kāne,[5] ke ala muku maʻawe ʻula a Kanaloa,[6] a me ke kūleiʻula.[7] ʻO ka waihoʻoluʻu ʻula kekahi hiʻohiʻona like o ia mau ala muku he ʻelua, ʻo ia hoʻi, ke ala muku maʻawe ʻula a Kanaloa, a me ke ala koʻiʻula a Kāne (kūlei ʻula). ʻOiai, he waihoʻuluʻu aliʻi ka ʻulaʻula, he mea kūpono paha ka ʻula no ke ala muku o ia mau aliʻi mua, ʻo ia hoʻi, ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa.
Ua haku pinepine ʻia ke ala muku ma loko o nā kanikau no nā aliʻi a me kekahi mau kānaka kūlana kiʻekiʻe. Eia kekahi laʻana:
“Kanikau la he aloha,
Nou no e Kalohelani
Ua hele aku nei,
Ke ala muku a Kane,
Noho na makaainana,
Me kau ia oe,
Me na ohua ou
O Papakanene”[8]
Nā pōʻai lewa o ke ala muku, poʻomuku e ʻōʻili ai
I ka wā kahiko, ua hilinaʻi ʻia, hiki ke hoʻopiʻi ʻia aʻe ke ʻano ānuenue ala muku e nā akua, nā kupua, a me kekahi mau mea nona ka mana kiʻekiʻe. He aha nā wahi e hele aku ai ia mau mea? ʻO ka hāʻina, hiki ke piʻi i luna o ka lewa lani, kekahi pali, a i ʻole ke kūlana ola ma hope o ka make ʻana. No laila, kupu ke ala muku, poʻomuku i ka lewa lani lewa, ka lewa nuʻu, a me ka lewa lani.
Nā manawa o ke ala muku, poʻomuku e ʻōʻili ai
ʻAʻole kaupalena ʻia ka manawa o ke ala muku, poʻomuku e ʻōʻili ai ma ke kuanaʻike Hawaiʻi. Eia kekahi, ma loko o nā moʻolelo/kaʻao Hawaiʻi kuʻuna, nānā pinepine ʻia akula ma luna o ka moana, a me ka ʻāina kekahi.
He poʻomuku (na Picfair.com)
Nā hōʻailona o ke ala muku, poʻomuku
ʻOkoʻa ka hōʻailona o ke ala muku a ʻokoʻa ka hōʻailona o ke poʻomuku ma loko o nā kūmole i kālailai ʻia. Hōʻike ʻia ma loko o ka Pakuhi o lalo iho. ʻOi aku ka huinanui o nā hōʻailona pili i kekahi neʻe ʻana (he 9). Ua hoʻohana hou ʻia ia hōʻike haʻihelu hoʻoili no ka hoʻomaopopo ʻana i ka huinanui o nā hui hōʻailona he ʻelua e pili ana kekahi i kekahi. ʻO ka hopena, hoʻāpono ʻia ke kuhiakau kūpapa. No laila, ʻaʻole ʻoi aku ka huinanui o nā hōʻailona pili i kekahi neʻe ʻana ma mua o ko nā hōʻailona pili i ke kū ʻana.[9]
Nā hōʻailona o ke ala muku/poomuku
He ala ānuenue i ka lewa lani:
Ua kākau ʻia ma loko o kekahi moʻolelo kuʻuna, ua piʻi aʻe kekahi ʻiole i luna o kahi ala muku a hiki i ka lani a nali i ke kōkō a Makaliʻi nona nā meaʻai a pau. Ma muli o ia nali ʻana, ua haʻihaʻi ʻia ia kōkō, a hāʻule ihola nō ka meaʻai ma ka honua.[10] Ma muli o ia moʻolelo, puka maila ʻelua ʻōlelo noʻeau penei: “Pau kōkō a Makali‘i i ka ‘ai ‘ia e ka ‘iole.”[11] A “Kōkō ʻiole ka ua i ke kula.”[12] E hōʻike mai ana ia moʻolelo ē hiki i kekahi holoholona kupaianaha ke piʻi aʻe i ke ala muku a i ka lewa lani.
Ua kākau ʻia kekahi moʻolelo i paʻi ʻia ma loko o kahi nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi, he ala ke ala muku no kekahi akua, penei: “Ae; ke ike ala olua i ke anuenue e moe ana mailuna mai o ka pali a hawele ilalo o na opi o ka punawai kapu o ka hanai a kakou, nolaila, he wawae ia no ke akua. O ke alamuku ia a Kane. O ka inoa oia anuenue ma kuu papa hulihonua aiwaiwa, he kulei-ula. A nolaila, he kupua nui ka mea nona kela alamuku a olua i ike ai. O ke anuenue ka olua i ike, aole olua i ike i kekahi mea kino kanaka. He mea oiaio ia, no ka mea, he akua ka mea nona ke kapuai e hehi mai ana iluna o ka laau.”[13] Hoihoi loa ia, no ka mea, ʻo ka inoa o ia ʻano ānuenue ala muku, ʻo ia ke kūleiʻula.
He ala ānuenue i ke ola ma hope:
Ma hope o ka hala ʻana o ke aliʻi wahine ʻo Kaʻahumanu i ka makahiki 1832, ua haku ʻia kekahi kanikau nona e David Malo nona. Ua haku ʻo Malo i ke ʻano ānuenue ala muku ma ka lālani 6 o ia kanikau o lalo iho nei.
-
“Miha lanaau i kuakahiki ka newa na,
-
Ke kaha na ka leina aku nei liuliu,
-
Liua paia aku nei i Kuanalia,
-
I analipo i analio.
-
Lilo aku la i ka paia ku a Kane,
-
I ke ala muku maawe ula a Kanaloa,
-
Keehikulani aku la ka hele ana,
-
E malolo kiha ka haku leiohua,...”[14]
He ala ānuenue i kekahi pali:
I kekahi manawa, ʻōʻili ke ala muku, poʻomuku i mea e piʻi ai a iho ai paha i kahi pali. He laʻana ko ka moʻolelo ʻo ʻAukelenuiaikū, ʻo ia hoʻi, ua ʻōʻili kekahi poʻomuku nona ʻekolu waihoʻoluʻu, penei: “Ma hope o laila, ʻimi ihola lākou i alanui e hoʻi ai i lalo nei; akā, e noho ana ia wā ma ko Halulu lua he manu nō, ʻo Kiwaha ka inoa. Hāʻawi maila ia iā ʻAukelenuiaikū i alanui. ʻO ia ke ānuenue poʻomuku, ʻekolu ʻano, he lenalena, he ʻula, he ʻōmaʻomaʻo, a ma laila lākou i hoʻi ai a hiki i lalo.”[15] ʻOkoʻa paha ia poʻomuku nona ʻekolu wale nō waihoʻoluʻu. He hōʻailona ʻano nui paha ko nā waihoʻoluʻu like ʻole.
He ʻōlelo hoʻohālike/wāwae/hōʻailona no kekahi aliʻi/akua:
Ma loko o ka moʻolelo o Hainakolo: E wehewehe ana kekahi kahuna i nā mea ʻano nui e pili ana i ke ānuenue o Hina i ʻike iho ai i ka wahine kahu o Hina. Ua wehewehe penei: "Ae; ke ike la olua i ke anuenue e moe ana mai luna mai o ka pali a hawele ilalo ma ka punawai kapu o ka hanai a kakou: nolaila, he wawae ia no ke akua o ke ala muku ia a Kane."[16]
[1] Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.
[2] Abraham Fornader. 1916, 2014. He Moʻolelo No ʻAukelenuiaikū. Hilo, HI: Ka Hale Kuamoʻo: 78.
[3] n.d. Wehewehe Wikiwiki. Ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo. https://hilo.hawaii.edu/wehe/. E nānā ʻia nō hoʻi i ka māhele e pili ana i ke koʻiʻula ma lalo iho.
[4] Hoʻoulumāhiehie 2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 314.
[5] Hooulumahiehie, 1907 - 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Nai Aupuni, Ianuali - Mei 1. Ianuari 25: 1.
[6] Adrienne L Kaeppler. 2013. "Chanting Grief, Dancing Memories: Objectifying Hawaiian laments." Edited by Di Roy, Aaron Corn and Ruth Lee Martin Stephen Wild. Humanities Research (Research School of Humanities & the Arts at The Australian National University) XIX (3): 71-81.
[7] Hooulumahiehie, 1907 - 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Nai Aupuni, Ianuali - Mei 1. Ianuari 4: 1
[8] ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau, 1866. "He mau Kanikau." Ke Au Okoa, Iulai 16: 1.
[9] ʻO ka hopena o ka hōʻike haʻihelu hoʻoili: χ2 (1, n = 12) = 5.68, p < 0.224. No laila, hoʻāpono ʻia ke kuhiakau kūpapa.
[10] Abraham Fornander. 1919-1920. Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore VI. Honolulu, HI: Bishop Museum Press: 272.
[11] Mary K. Pukui. 1983. ʻŌlelo Noʻeau. Honolulu, HI: Ka Paʻi Palapala a ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha. #2610: 605.
[12] k.l. #1822: 197.
[13] G.K.P. 1912. "He Moolelo Kaili Puuwai no HAINAKOLO." Ke Au Hou, Ianuari 17.
[14] Adrienne L. Kaeppler. 2013. "Chanting Grief, Dancing Memories: Objectifying Hawaiian laments." Edited by Di Roy, Aaron Corn and Ruth Lee Martin Stephen Wild. Humanities Research (Research School of Humanities & the Arts at The Australian National University) XIX (3): 73.
[15] Abraham Fornader. 1916, 2014. He Moʻolelo No ʻAukelenuiaikū. Hilo, HI: Ka Hale Kuamoʻo: 32.
[16] Hooulumahiehie 1907 - 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Naʻi Aupuni, Ianuali - May 1. Ianuali 4: 1



na Picfair.com