top of page
Ke Ānuenue Kia Kū
 

Hoʻokahi lālā o kēia hui ānuenue, ʻo ia hoʻi, ke kāhili. Eia naʻe, aia paha hoʻokahi lālā hou aku o kēia hui ānuenue i loaʻa ma loko o kekahi mau mele. ʻO ia hoʻi, he mele koʻihonua i haku ʻia e S.M. Kamakau. Eia kekahi māhele o nā lālani mele:

“…5. Ke anuenue ku a Kanaloa,

Ke kupu eu nana i hele ka aina…”[1]

ʻO ke ānuenue kū a Kanaloa, he ʻano ānuenue kia kū paha ia. Eia naʻe, ʻaʻole ʻo ia loaʻa ma loko o kekahi kūmole ʻē aʻe. Hiki ke hoʻomaopopo leʻa ʻia kona hiʻohiʻona ma o ka lua o ka lālani, “Ke kupu eu nana i hele ka aina.” ʻO ia hoʻi, he ānuenue kia kū e kuhikuhi ana aʻe mai ka ʻāina i ka lani. Hōʻike ʻia ke ānuenue kū a Kanaloa i ke Kiʻi o lalo.

Ke ānuenue kū a Kanaloa (na Hoaloha Westcott)

Ke Kāhili

 

Nā hiʻohiʻona o ke kāhili

Ma loko o nā puke wehewehe, ʻo kēia ka wehewehena o ke kāhili:[2]

 

Pukui/Elbert:   nvt. He koʻokoʻo hulu kiʻekiʻe, he hōʻailona aliʻi; he ʻāpana ānuenue; he kia ānuenue (he hōʻailona aliʻi nō hoʻi).

 

ʻO ka welo mua:                     He ānuenue kia kū pololei

ʻO nā welo kūlana ʻelua:        He ānuenue nona ka hapa nui o nā waihoʻoluʻu

           He Kāhili (na the-digital-picture.com)

                                                                                        He Kāhili (na Ezlez | commons.wikimedia.org)

Kākaʻikahi nō ka ʻōʻili ʻana o ke kāhili, a paʻakikī ka paʻi kiʻi ʻana iā ia. ʻO ke kū pololei o ke kia, ʻo ia ka welo kākaʻikahi o kona ʻike ʻia. [3] No laila, pono paha, ʻaʻole paha nā Kiʻi a pau o luna. Ma ke kuanaʻike o kekahi kumu, ʻōʻili kiʻekiʻe wale nō ia i luna o ka ʻāina, a he piʻo iki wale nō kona.[4] 

 

Nā pōʻai lewa o ke kāhili e ʻōʻili ai

Inā, he ʻoiaʻiʻo, kiʻekiʻe ke kāhili a laila, hiki paha ke kīkoʻo a i ka lewa lani lewa, a malia paha, i ka lewa nuʻu.

 

Nā manawa o ke kāhili e ʻōʻili ai

Inā, hiki i ke kāhili ke kīkoʻo a i ka lewa nuʻu, a laila, wahi a ka ʻepekema komohana, ʻo ia kekahi mea e pono ai ko ka lā kau ʻana i kekahi kahiki haʻahaʻa. ʻO ia hoʻi, ma waena o nā pōʻai ʻo Kahikikepapanuʻu me Kahikikepapalani. Eia naʻe, ma ke kuanaʻike Hawaiʻi, ʻaʻole i kaupalena ʻia ka ʻōʻili ʻana i nā ʻano ānuenue like ʻole e nā pōʻai o ka lā.[5]

Nā Hōʻailona o ke kāhili

ʻElua hōʻailona o ke kāhili ma loko o nā kūmole i kālailai ʻia. ʻO ia hoʻi, he ʻōuli, wānana a me ka nohona o kekahi aliʻi, mōʻī, ʻeʻepa, kupua, akua, ʻuhane

 

Ka nohona o kekahi aliʻi, mōʻī, ʻeʻepa, kupua, akua, ʻuhane:

 

Ma loko o ka moʻolelo o Laukaieie, “I ka hoonoa ana o neia mau leo e ikuwa nei, ua hamau like iho la ka leo o na mea a pau, aia hoi na kahili ao kupanaha mai ka lewa mai e pipio ana, he mea i paa ole ia e na lima o ke kanaka, a he manawa hoi keia e kaulono (sic kaulona) like aku ana o na maka o na mea a pau i ka ui oi kelakela o Waipio, Laukaieie me nohea kaili La o Lehua a me ko laua mau hoa e noho mai ana.”[6] Hoihoi loa nō ia puanaʻī, no ka mea, hōʻike ʻia nā kāhili mai ka lewa “e pipio ana”. No laila, malia paha, he ānuenue kia kū ke kāhili nona kekahi piʻo iki.

He ʻōuli, wānana:

 

ʻO kēia laʻana, ua like nō ia me ko ka pūloʻu. I ka mahina ʻo ʻAukake i ka makahiki 1891 i ʻike ʻia ai ke kāhili a me ka pūloʻu e kekahi kāne i loko o kona moeʻuhane. Ma ia moeʻuhaneʻo ia i ʻike aʻe ai i kekahi aliʻi i kau kūnihi i loko o kekahi kāhili nui ma luna o ka hale aliʻi ʻo ʻIolani. I ia manawa koke iho nō, hina ia aliʻi a puoho ke kāne e moeʻuhane ana. Ua maopopo iā ia kēia moʻeuhane, ua manaʻo ʻia, he hōʻailona ia no ka hina ʻana o kekahi aliʻi ʻaimoku, a i ʻole he au hulihia e hiki mai ana. I kekahi mau mahina he 16 ma hope o ka paʻi ʻana o ka ʻatikala nūpepa e pili ana i kona moeʻuhane, ua hoʻokāhuli kolohe ʻia ke aupuni o Hawaiʻi e kekahi mau mikionele a me kekahi mau kānaka ʻoihana ʻālunu no ʻAmelika.[7]

 

[1] S.M. Kamakau,1868. "He Mau Mele Koihonua a me Nā Mele No Kauilanuimakehaikalanikamaialii." Ka Nupepa Kuokoa, Okatoba 10: 1.

[2] Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.

[3] Ipo Wong, ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2021. (Pepeluali 23).

[4] Kimokea Keaulana, ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2021. (ʻApelila 19).

[5] Māhealani Pai, ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2024. ʻIke ānuenue (Mei 14).

[6] Moses Manu, 1894. "He Moolelo Kaao Hawaii No Laukaieie; Ke Kino Kamahao Iloko o Ka Punohu Ua-koko." Ka Leo o ka Lahui, Aperila 3: 1.

[7] ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau. 1891. "He Moeuhane." Ka Leo o ka Lahui, Augate 6: 2.

kahili 1.jpg
kahili 2.jpg

na  Ezlez | commons.wikimedia.org

bottom of page