
Ka Pūnohu Uakoko
Nā hiʻohiʻona o ka pūnohu uakoko
Ma loko o nā moʻolelo Hawaiʻi kuʻuna, ʻike pinepine ʻia ka pūnohu me ka uakoko i kekahi manawa hoʻokahi. Kupu kekahi pūnohu uakoko ma loko o ka moʻolelo o Kekalukaluokēwā, a kohu kekahi pūnohu uakoko me ke alelo o Kihanuilūlūmoku. Ua hōʻike paha ia pūnohu uakoko i ka mana a i ʻole kahi kino lau o Kihanuilūlūmoku.[1]
ʻAʻohe wehewehena kikoʻī o nā puke wehewehe no ka pūnohu uakoko, ʻoiai, pinepine ko lāua ʻōʻili pū ʻana i ka manawa hoʻokahi. No laila, lolelua paha nā hiʻohiʻona i nā manawa o lāua e ʻōʻili pū ana. Hōʻike ʻia kahi pūnohu uakoko ma loko o ke Kiʻi o lalo iho. Aia ka uakoko ma lalo o ka pūnohu.
He pūnohu uakoko (na Viktor Koldunov | Dreamstime.com)
Nā pōʻai lewa o ka pūnohu uakoko e ʻōʻili ai
ʻOiai, he mau ānuenue haʻahaʻa ka pūnohu a me ka uakoko, a ʻōʻili lāua i kekahi hapa o ka lewa lani lewa.
Nā manawa o ka pūnohu uakoko e ʻōʻili ai
I kekahi mau manawa e ʻōʻili pū ai ka punohu uakoko me kahi ānuenue ʻē aʻe. Hoʻopuka ʻia kēia pilina i kekahi ʻatikala nūpepa, penei: “He nani ke kulana o keia punohu ua-koko a ke anuenue e pio iho ana ma luna pono iho ke nana aku.”[2] Ua nānā ʻia i ke kakahiaka nui ma kahi e kokoke ana i Kahauiki a me Moanalua. ʻO ka nānā aʻela nō ia o ka mea kākau, a ʻōʻili maila kahi ānuenue nui e piʻo ana ma luna pono o ia pūnohu uakoko.
Nā Hōʻailona o ka pūnohu uakoko
Nā hōʻailona o ka pūnohu uakoko
Ua kālailai ʻia ka pōʻaiapili o nā pūnohu uakoko i ʻōʻili maila ma loko o nā kūmole no kēia papahana nei. Hōʻike ʻia nā hopena kālailai ma loko o ka Pakuhi 45. ʻOi aku ka huinanui o ka hui hōʻailona pili i ka neʻe ʻana (he 8) ma mua o nā hui ʻē aʻe. Ua hoʻohana ʻia ia hōʻike haʻihelu hoʻoili no ka hoʻomaopopo ʻana i ka huinanui o ia mau hui hōʻailona ke hoʻohālike ʻia kekahi me kekahi. ʻO ka hopena, hōʻole ʻia ke kuhiakau kūpapa. No laila, ʻoi aku ka huinanui o kekahi mau hui ma mua o nā hui ʻē aʻe.[3] ʻO ka hui hea? Malia paha, ʻo ia nā hōʻailona pili i kekahi neʻe ʻana.
Ka hiki mai auaneʻi o kekahi mōʻī, aliʻi, ʻeʻepa, kupua, akua
I ka moʻolelo kahiko ʻo Paʻao, ua hele pū mai nō ʻo ia me ke ānuenue a me ka pūnohu uakoko ma ka moana i ka wā mua loa ōna i holo mai ai no Hawaiʻi nei.[4] A ma ia hope koke iho, ua hiki ʻo Paʻao i Hawaiʻi nei.
He ala ānuenue i ka mahina, lewa, pali, ola ma hope
Ma loko o kekahi moʻolelo, kākau ʻia ihola “…a huli aku la kona alo i ka hikina a ka la ma Haehae, ia wa i ike aku oia ia Kahinihiniula ame kona mau hoa ukali e hoi mai ana i ka lewa moana kai popolohua a Kane, i loko o ka punohu uakoko.”[5]
Ka ʻaʻahu ʻia o kekahi aliʻi:
Ma loko o ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele: Ua paʻa ka ʻuhane o Lohiʻau iā Kānemilohae, a ʻo ka haʻalele akula nō ia o ua Kāne kamahaʻo iā Kauai no Hawaiʻi. Kāʻalo ʻo ia i ka mokupuni o Oʻahu, a ʻōʻili kekahi ʻano ānuenue i kēlā manawa, penei; “Ke ʻike lā nā mea a pau o uka nei o ka ʻāina i kēia pūnohu uakoko e neʻe aʻe nei ma waho o ka moana, a ke noke nei nā kāne a me nā wahine i ka ʻuā. I kēlā, ua holo pani maila ka mana o ua Kānemilohae nei a pākū maila i ka ʻike o Hiʻiaka.
No laila, ʻaʻole hiki iā Hiʻiaka ke ʻike aku a hoʻomaopopo ʻo kēia pūnohu lei kōkōʻula e neʻe aʻe nei ma ka moana, ʻo ke kaikunāne nō ia o lākou, ʻo ia ʻo Kānemilohae, me ka ʻuhane o ke kāne, ʻo ia hoʻi ʻo Lohiʻau.
Hala aʻela ua pūnohu lei kōkōʻula nei, noho ihola nō ʻo Hiʻiaka i ka laʻi o Honolulu nei no ka leʻaleʻa ʻana i nā pō kilu ulumāhiehie o Peleʻula.........
......Eia nō ka uakoko ke poʻipu nei i ua Kānemilohae nei, a ke pipiʻo nei nō ke ānuenue ma luna pono aʻe ona.”[6]
Ka nohona o kekahi aliʻi/mōʻī/ʻeʻepa/kupua/akua/ʻuhane:
Ma loko o ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele: Hakakā auaneʻi ʻo Hiʻiaka me ka manō niuhi ʻeʻepa, a ma mua o ia hanana, loaʻa ka pūnohu uakoko iā lākou: “A laila, holo mai lākou nei a loaʻa lākou nei i ka pūnohu uakoko ʻula, ke au miki, me ke au lawe i Kealaikahiki, i ka makani a me ka ua, hakakā mai nei kēia me ka manō niuhi o ke kai.”[7]
Ka ʻoluʻolu o nā akua i ka mōhai a i ʻole ka pule:
Ma loko o ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele: Ma Wailua iki (Maui), aia kekahi hālau hula kahi a nā kamaʻāina e hula ana. Ma loko o ia hālau hula, aia kekahi hoa hānau o Hiʻiaka, ʻo ia hoʻi ʻo Kapokūlani. Ua komo iho ʻo Hiʻiaka mā, a ʻo ko Hiʻiaka kau akula nō ia penei: “I ka pau ʻana o kēia kau a Hiʻiaka, ua ʻike akula nā mea a pau i ka piʻo ʻana o ke ānuenue ma ke kuahu i hoʻohiwahiwa ʻia ai no Kapo.” Ua kau hou ʻo Hiʻiaka penei: “A pau kēia kau a Hiʻiaka, ʻo ia ka wā i uhi paʻa ʻia iho ai ke kuahu holoʻokoʻa e ka pūnohu uakoko. A i ia wā i kāhea mai ai ke kumu hula iā lākou nei e komo aku lākou nei i loko, ʻoiai, wahi a ua kumu nei i pane mai ai, ua ʻae ʻia ka ʻulono leo i hea ʻia aku ai.”[8]
He hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi/akua:
Iā Kalohipikoikipūwaʻawaʻa lāua ʻo Kalohipikonui e hoʻokele ana i ko lāua waʻa, huli lāua iā Kawelo. Hōʻea auaneʻi lāua ma waho o Maunalahilahi, a “ʻIke pū akula lāua nei i ke kū o ka pūnohu uakoko.” . ʻO ka lae ʻo Kaʻena kahi o Kawelo e noho ana i kēia manawa.[9]
[1] Marie Alohalani Brown. 2022. Ka Poʻe Moʻo Akua. Honolulu, HI: University of Hawaiʻi Press. ʻaoʻao 108.
[2] ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau., 1894. "Punohu Uakoko." Ka Leo o ka Lahui, Okatoba 9: 1.
[3] ʻO ka hopena o ka hōʻike haʻihelu hoʻoili: χ2 (3, n = 12) = 11.33, p < 0.023. No laila, hōʻole ʻia ke kuhiakau kūpapa.
[4] Joseph Nawahi, "Ke Anuenue a me Ka Luakalailani." Ka Leo o ka Lahui, Mei 24, 1893: 2-3.
[5] Samuel Kekoowai. 1923. "Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana." Ka Nupepa Kuokoa, Mei 10: 5.
[6] Hoʻoulumāhiehie 2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 422
[7] k.l. ʻaoʻao 355.
[8] k.l. ʻaoʻao 128.
[9] Hoʻoulumāhiehie. 2009. Ka Moʻolelo Hiwahiwa o Kawelo. Edited by Hiapo Perreira. Honolulu, HI: Bishop Museum Press., ʻaoʻao 245.


na Manuel Balesteri | Dreamstime.com