
Ka Lihi
Nā hiʻohiʻona o ka lihi
Ma loko o ka puke wehewehe a Andrews, ʻo ka lihi, ʻo ia ke ānuenue ponoʻī iho nō.[1] ʻAʻole paha pili ia me kekahi ʻano ānuenue kikoʻī. No laila, me he mea lā, kuhikuhi ia wehewehena i ka hiʻohiʻona o ke ānuenue. ʻO ia hoʻi, ʻo ka hiʻonapāʻili, ka ʻauina kala, ka weuweu, ke ʻalohi, a pēlā aku. No laila, ʻaʻole paha e noʻonoʻo i kekahi mau welo kikoʻī o ka lihi. Eia kekahi, ʻo nā laʻana i loaʻa ma loko o nā kūmole, ua hoʻopuka ʻia ka huaʻōlelo lua like, ʻo ia hoʻi ka lihilihi. No laila, ua hoʻopuka ʻia ka lihilihi no ke kālailai no kēia papahana nei.

na Hoaloha Westcott
Nā pōʻai lewa o ka lihi e ʻōʻili ai
Like nō nā pōʻai lewa o ka lihi e ʻōʻili ai me ko ka piʻo ānuneue piha. E nānā ʻia ka māhele 5.5.1.2 no ka wehewehe ʻana. ʻO ia hoʻi, ʻike ʻia ka lihi i nā pōʻai lewa lani, lewa nuʻu, a me ka hapa lewa lani lewa.
Nā manawa o ka lihi e ʻōʻili ai
Like nō hoʻi nā manawa o ka mākole e ʻōʻili ai me ko ka piʻo ānuenue. E nānā ʻia ka māhele 5.5.1.3 no ka wehewehe ʻana.
Nā hōʻailona o ka lihi
ʻEkolu hōʻailona o ka lihi, ʻo ia hoʻi, he ala ānuenue i ka mahina, lewa, pali, ola ma hope, ka ʻoluʻolu o nā akua i ka mōhai a i ʻole ka pule, a me ka nohona o kekahi aliʻi/mōʻī/ʻeʻepa/kupua/akua/ʻuhane (Pakuhi 34).
Nā hōʻailona o ka lihi
Ka nohona o kekahi mōʻī, ʻeʻepa, kupua, akua, ʻuhane:
E ʻimi ana ʻo Hiʻiaka lāua ʻo Wahineʻōmaʻo i ka ʻuhane o Lohiʻau ma loko o ke ana ma nā pali o Kēʻē. Ua loaʻa ka pūniu nona ka ʻuhane o Lohiʻau, a ʻōʻili kekahi ānuenue penei: “A ma luna iho o ua wahi pūniu lā e pipiʻo iho ana nā lihilihi o ke ānuenue. Hoʻomaopopo ihola ʻo Hiʻiaka ʻo ia ka pūniu i uhao ʻia ai ka ʻuhane o ke kāne e Kalanamainuʻu mā.”[2]
I ka manawa o Hiʻiaka e hehihehi ana i ke kūlana ala i ka papakū ʻelua o Kīlauea, ʻōlelo akula ʻo Lonomakua iā Pele penei: “Eia nō nā kaikunāne ou a pau i hele mai ai mai Tahiti mai me ʻoe. Hoʻokahi wale nō ou kaikunāne i koe, ʻo ia kēlā e noho malie i Tahiti i ka lihilihi o ke ānuenue, ʻo ia ʻo Kānemilohae.”[3]
He ala ānuenue i ka mahina, lewa, pali, ola ma hope:
Ma loko o ka moʻolelo o Hainakolo, ma hope o ko Hinaaiulunui mau mākua i haʻi aku ai iā ia i ka inoa o ka mea i kipa iā ia i ka manawa āna e ʻauʻau iho ana i loko o kahi kiʻo wai o Hiʻilawe, ua hoʻomaopopo ʻo ia, ʻo Kuaikauakama ka mea i iho ma luna o ke ānuenue, penei: “Hele a mea, oia no keia i hoea mai nei i keia la iho la maluna o ka lihilihi o ke anuenue i kuu wa e auau ana i loko o Hiilawe!”[4]
Ka ʻoluʻolu o nā akua i ka mōhai a i ʻole ka pule:
Ma hope o kahi pule ʻana o kekahi kahuna ʻo Makuakaumana: “A o ka wa no ia i pipi’o iho ai ka lihilihi o ke anuenue ma luna o ka apu-awa.”[5]
Hōʻike paha ia mau laʻana ē he huaʻōlelo ka lihilihi no ka hōʻakaaka ʻana i ka hiʻohiʻona o kekahi ānuenue.
[1] n.d. Wehewehe Wikiwiki. Ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo. https://hilo.hawaii.edu/wehe/. Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.
[2] Hoʻoulumāhiehie 2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 197.
[3] k.l. ʻaoʻao 385
[4] Hooulumahiehie 1907 - 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Nai Aupuni, Ianuali - Mei 1. Ianuali 15: 1.
[5] J.M. Poepoe. 1906. "Moolelo Hawaii Kahiko." Ka Na’i Aupuni, Septemaba 15

na Kelly Headrick | Dreamstime.com