top of page
Ka Mākole, Pō Mākole, Ānuenue kau pō

Nā hiʻohiʻona o ka mākole

He aha ia mea he mākole? Eia nā wehewehena a Pukui mā:  3. n. Ānuenue. Pō mākole, ka pō o ke ānuenue mahina[1]

ʻO ka welo mua:                    He ānuenue nona kekahi piʻo

ʻO nā welo kūlana ʻelua:        He ānuenue nona ka hapa nui o nā waihoʻoluʻu a pau

                                              He ānuenue piha i ka waihoʻoluʻu ʻulaʻula

 

           He mākole (na Alex Grichenko | Dreamstime.com).                                               He pō mākole (na Nick Sellway | Dreamstime.com)

 

E like me ka ʻōlelo i ka māhele 3.1 o luna aʻe, ʻo ka mākole kekahi inoa Hawaiʻi no ke ānuenue i lohe pinepine ʻia i ka wā kahiko, akā, kākaʻikahi loa kona hoʻopuka ʻia ʻana i kēia mau lā.[2] Ma kekahi ʻikepili i ʻohi ʻia ma loko mai o kā Fornander puke, “Ua kapaia ke anuenue i kekahi manawa he “makole.””[3] Eia naʻe, ʻo ka mea maʻamau i kēia au, pili nō ia mākole me ka pō, ʻo ia hoʻi, he pō mākole.[4] Hōʻike ʻia he pō mākole ma loko o ke Kiʻi o luna ʻākau aʻe. Eia kekahi, ʻoiai, he inoa kahiko ka mākole no ke ānuenue, hōʻike ʻia he mākole ma loko o ke Kiʻi o luna hema aʻe.

ʻO kekahi laʻana o ka hoʻopuka ʻia ʻana o ka huaʻōlelo mākole no ke ānuenue, ʻo ia ka ʻōlelo noʻeau, penei: “ʻAkahi ka hoʻi ka paoa, ke kau nei ka mākole pua heʻo.”[5] Ua haʻi ʻia aku ia ʻōlelo noʻeau i ka manawa o kekahi ānuenue e ʻōʻili aʻe ai ma mua o ke alahele o kekahi kanaka e huakaʻi ana no kāna ʻoihana. Ua manaʻo ʻia, like ka nānā ʻana i ia mākole (ānuenue) me ka hālāwai ʻana me kahi kanaka nona nā maka mākole ma ia alahele, ʻo ia hoʻi, he hōʻailona pōʻino, a e aho ka huli a hoʻi aku i kahi i hele mai ai.

Ma loko o kahi ʻatikala, ua hoʻopuka ʻia ka huaʻōlelo mākole no ke ānuenue, penei: “Hakumakuma lua ka hoi ke ao i kakahiaka poaha nei, nana aku oe ia la i ke-ao. Pouli pu, ua mea kulukulu iho no, kau e ia iho hoi e ka makole (Anuenue) hilahila malie ai.”[6]

A ma loko o kahi ʻatikala ʻē aʻe, ua hoʻopuka ʻia nō hoʻi ka huaʻōlelo mākole no ke ānuenue, penei: “Anuenue – A kau mai ka makole i ke kakahiaka e ua ana, a i ke ahiahi he malie ke hekau mau mai ana.”[7]

Nā pōʻai lewa o ka mākole e ʻōʻili ai

Like nō paha nā pōʻai lewa o ka mākole e ʻōʻili ai me ko ka piʻo ānuneue piha. ʻO ia hoʻi, ʻike ʻia ka mākole i nā pōʻai lewa lani, ka lewa nuʻu a me kekahi hapa o ka lewa lani lewa.

Nā manawa o ka mākole e ʻōʻili ai

Like nō hoʻi nā manawa o ka mākole e ʻōʻili ai me ko ka piʻo ānuenue piha. Eia kekahi, i loko nō o ka ʻōʻili ʻana aʻe o kēia ʻano ānuenue ma nā pō nona ka mahina kōnane, hōʻike kahi kumu i kona ʻike ʻana i ka pō mākole ma kahi pō nona ka mahina ʻole. ʻO ia hoʻi, i ka manawa ma hope o ka hala ʻana i kona makuakāne aloha, a ma hope o kona hoʻolewa. I kēlā manawa i ʻōʻili aʻe ai kahi pō mākole ma mua o ka hale o kona ʻohana. Ua unuhi ʻia ia ānuenue he hōʻailona ia no ko lākou makuakāne aloha.[8]

Nā hōʻailona o ka mākole

ʻElua hōʻailona o ka mākole i loaʻa ma kēia papahana. ʻO ia hoʻi, ke kuhikuhi ʻana i ke ala o ke aliʻi, a me ka nohona o kekahi aliʻi, mōʻī, ʻeʻepa, kupua, akua, aʻuhane paha. ʻAʻole pono ka hana ʻana i ka hōʻike haʻihelu hoʻoili, no ka mea, kākaʻikahi ka ʻikepili. He ʻelua wale nō hōʻailona. Hōʻike ʻia ia mau hōʻailona ma loko o ka Pakuhi o lalo.

Nā hōʻailona o ka pō mākole a me ka mākole

Ka nohona o kekahi aliʻi, mōʻī, ʻeʻepa, kupua, akua, ʻuhane paha:

Ma loko o ka moʻolelo o Kawelo, hiki ke loaʻa kekahi laʻana o ka hoʻopuka ʻia ʻana o ka huaʻōlelo mākole no ke ānuenue. I kekahi manawa, i ka hiamoe ʻana iho o Kawelo, hoe waʻa kona ʻuhane, a ʻike maila kona ʻuhane iā Uhumākaʻikaʻi. ʻO Uhumākaʻikaʻi, he iʻa uhu kupua nāna e luku hoʻomāinoino i nā poʻe holo moana. Kāmau ia ʻuhane i ka hoe waʻa ʻana a hiki i ka peʻa o Koʻolau, a ʻike hou i kekahi ānuenue, penei: “I huli aku ko ia nei hana i ka peʻa Koʻolau o ka mokupuni ʻo Oʻahu nei, kū ana ua ānuenue ma luna pono iho o kekahi lae a ia nei i hoʻohālike aku ai, ua like me ka mole uau [uaʻu/ʻuaʻa]. “Ē, he mākole hoʻi kēlā e kū maila i kēlā lae. He aha lā hoʻi ka hana a kēlā mākole? I laila kā hoʻi ka ihu o koʻu waʻa.””[9] He aha ka hana a kēlā mākole? He hōʻailona paha no ka nohona o ua iʻa kupua nei, ʻo ia hoʻi ʻo Uhumākaʻikaʻi. A laila, ua hoʻomau nō ka hoe waʻa a Kawelo a hiki i ka lae ʻo Kahuku.

Ke kuhikuhi ʻana i ke ala a ke aliʻi:

Ua haʻi ʻia aku kekahi moʻolelo e pili ana i ka pō mākole, penei: I ka manawa iā Kamehameha, nele kona koa i ka ʻike ʻole e pili ana i ka pō mākole. ʻO ia hoʻi, he alakaʻi ia no ka hoe waʻa ʻana mai Oʻahu a i Kauaʻi. Ke ʻole ka loaʻa o ʻike no ka pō mākole, ʻaʻole hiki ke pae ma nā one o Kauaʻi. Aia ka pono ʻo ka hoʻolana waʻa ʻana i ka hono ʻo Pōkaʻī ma Waiʻanae i ka mahina ʻo ʻOkakopa, no ka mea, maikaʻi ke au kanaiʻi a me nā aumiki i ia manawa. No nā hōkū, ka mahina, a me ka pō mākole e alakaʻi i nā hoe waʻa no kā lākou huakaʻi ʻana aku ma luna o ke kōwā Kaʻieʻiewaho. Ma kahi o ka hola ʻehā o ke kakahiaka nui, ʻōʻili ka pō mākole ma luna o ke awa ʻo Nāwiliwili. E kuhikuhi ana ia pō mākole i ke ala a Kamehameha e hahai ai no ka pae palekana ʻana i ka ʻae kai o Kauaʻi.[10]

 

[1] Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.

[2] J.W.K.K, "Haina Nane." Ka Nupepa Kuokoa, Septemaba 2, 1910: 5.

[3] Abraham Fornander. 2021. Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore VI. Vol. VI. 3 vols. Honolulu, HI: Short Stack of Native Books. ʻaoʻao 101.

[4] Wehewehe Wikiwiki. Ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo. n.d. https://hilo.hawaii.edu/wehe/. (Pukui-Elbert).

[5] Mary K. Pukui. 1983. ʻŌlelo Noʻeau. Honolulu, HI: Ka Paʻi Palapala a ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha. #93: 12

[6] W.J. Kuelo. 1898. "Nuhou Kuloko." Ka Leo Kalaiaina, Ianuari 31: 3.

[7] ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau. 1909. "MAI NA PAPANIHO MAI O ANANIA." Ka Lanakila, Okatoba 14: 24.

[8] Ipo Wong, ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2021. (Pepeluali 23).

[9] Hoʻoulumāhiehie. 1910, 2009. Ka Moʻolelo Hiwahiwa o Kawelo. Edited by Hiapo Perreira. Honolulu, HI: Ka Paʻi Palapala a ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha: 106.

[10] Mika Lee, interview by Anthony Aalto. 2013. Hana Hou Magazine: Signs and Wonders Hana Hou Magazine, (January). I ka makahiki 1990, ʻo ia ka moʻolelo i haʻi ʻia iā Mika Lee e Alice Holokai (piha ka makahiki 85 i kēlā manawa), a haʻi ʻia iā ia e David Kali, no Niʻihau ʻo ia.

makole 1_edited.jpg
makole 2.jpg
makole 4.jpg

na Arne-kaiser | commons.wikimedia.org

bottom of page