
Ka Lehopulu
Nā hiʻohiʻona o ka lehopulu
Eia ka wehewehena i ʻohi ʻia ma loko mai o nā puke wehewehe no ka lehopulu:[1]
Pukui/Elbert: n. He ānuenue pili honua. Pili pono, he lehopulu.
ʻO ka welo mua: He ānuenue haʻahaʻa
ʻO nā welo kūlana ʻelua: He ānuenue pili i ka honua/kai
He lehopulu (na Tianne Alegnani) He lehopulu (Na Kelly Headrick | Shutterstock.com)
Hoihoi loa ia huaʻōlelo ʻo lehopulu, he māpumanaʻo paha ia no ka welo mua. ʻO ia hoʻi, he leho e lana ana ma ka ʻilikai. Hōʻike ʻia kekahi mau lehopulu ma loko nā kiʻi o luna aʻe. Kākaʻikahi nā lehopulu i kupu mai ma loko nā kūmole i kālailai ʻia. No laila, eia mai kekahi nīnau hoihoi, he aha ka molekumu o kēia huaʻōlelo lehopulu nāna e kuhi nei i kekahi ʻano ānuenue? E kuʻu mea heluhelu, he mau manaʻo ko kou mea kākau. Malia paha, ʻo ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele kahi i ʻōʻili mua mai ai ka lehopulu. No ke aha? Ma hope o ka make ʻana o Lohiʻau i kaʻe o ka lua pele, huakaʻi akula kona ʻuhane i Kauaʻi. I kēlā manawa, e holo aku ana ʻo Kānemilohae ma luna o kona leho no ka hoʻōla ʻana iā Lohiʻau. Ua ʻike ʻo Kānemilohae i ko Lohiʻau ʻuhane, ʻo ka hoʻopaʻa ʻia maila nō ia o ia ʻuhane iā Kānemilohae, a ʻo ka haʻalele akula nō ia o ua Kāne kamahaʻo nei iā Kauaʻi no ka hele ʻana i Hawaiʻi. Kāʻalo ʻo ia i ka mokupuni ʻo Oʻahu, a ʻōʻili kekahi ʻano ānuenue i kēlā manawa, penei; “Ke ʻike lā nā mea a pau o uka nei o ka ʻāina i kēia pūnohu uakoko e neʻe aʻe nei ma waho o ka moana, a ke noke nei nā kāne a me nā wāhine i ka ʻuā. I kēlā manawa, ua holo pani maila ka mana o ua Kānemilohae nei a pākū maila i ka ʻike o Hiʻiaka.
No laila, ʻaʻole hiki iā Hiʻiaka ke ʻike aku a hoʻomaopopo ʻo kēia pūnohu lei kōkōʻula e neʻe aʻe nei ma ka moana, ʻo ke kaikunāne nō ia o lākou, ʻo ia ʻo Kānemilohae, me ka ʻuhane o ke kāne, ʻo ia hoʻi ʻo Lohiʻau.
Hala aʻela ua pūnohu lei kōkōʻula nei, noho ihola nō ʻo Hiʻiaka i ka laʻi o Honolulu nei no ka leʻaleʻa ʻana i nā pō kilu ulumāhiehie o Peleʻula...
...Eia nō ka uakoko ke poʻipū nei i ua Kānemilohae nei, a ke pipiʻo nei nō ke ānuenue ma luna pono aʻe ona.”[2] Hōʻike kahi kiʻi i nā ānuenue pili iā Kānemilohae i kona manawa e holo ana ma luna o ia leho (Kiʻi o lalo). [3] ʻO ka pilina o ka leho me ke ānuenue (pūnohu uakoko), ʻo ia paha ka ʻōʻili mua mai o ia ʻano ānuenue he lehopulu.
Aia ʻo Kānemilohae ma luna o kona leho (na Solomon Enos)
Eia kekahi, he manaʻo hou ko ka mea kākau e pili ana i ka hoʻopuka mua ʻia o kēia huaʻōlelo lehopulu. Ma loko o ka moʻolelo no Keakaoku, i kekahi manawa, aia ʻo Keakaoku ma luna o kahi waʻa, a pili nō ke kino leho o Kalihilihiānuenue (kona kupunawahine) i ka ihu o ka waʻa i loko o ke kai, penei: “Lohe o Keakaoku i keia kahea a kona kupunawahine ia wa kuhi iho la kona lima i kana pu-a, pa’ipa’i iho la iaia, a kuhi aku la i ka punohu ula e uhi paa mai ana mamua aku o ka waa, oiai, oia ka ula wena o ke kino leho o Kalihilihianuenue i oili mai loko ae o ke kai, a lele ana iluna.”[4] Hoihoi loa ia hanana. ʻO ka pili ʻana o ka ʻula wena o ke kino leho me ka ʻōʻili ʻana o kekahi pūnohu ʻula ma mua pono o ka waʻa, ʻo ia paha ka ʻike mua ʻia o ia mea he ānuenue lehopulu. Hōʻike ʻia he kiʻi ma loko o kekahi pepa nui laeoʻo e pili ana i ia hanana (Kiʻi 37).[5] He mea hoihoi hou e pili ana i ia moʻolelo, ʻo ka ʻiako mua o kekahi waʻa, ua kapa ʻia ke kū-ā-ānuenue. No ia moʻolelo paha i kapa ʻia ai ia mea he ʻiako? He piʻo ko ka ʻiako e like me ke ānuenue.
Kalihilihiānuenue ma mua o kā Keakakū waʻa (na Beau Makanamakamae Shisido)
Nā pōʻai lewa o ka lehopulu e ʻōʻili ai
Aia ka waihoʻoluʻu ʻula o ka lehopulu ma ka pōʻai lewa lani lewa, a aia paha ke koena o nā waihoʻoluʻu ma ka pōʻai lewa hoʻomakua.
Nā manawa o ka lehopulu e ʻōʻili ai
ʻOiai, he ānuenue ka lehopulu pili ka honua, ʻo ka mea e pono ai ke kau ʻana o ka lā i ka pōʻai ʻo Kahikikepapalani (kakahiaka a i ʻole ʻauinalā).
Nā Hōʻailona o ka lehopulu
Hoʻokahi wale nō laʻana o ka lehopulu i loaʻa ma loko o nā kūmole i kālailai ʻia no kēia papahana.
He ʻōlelo hoʻohālike, wāwae, hōʻailona no kekahi aliʻi, akua:
Ma loko o kekahi moʻolelo, he akua ʻē ʻo Kapoulakinau. ʻO ia ke kaikamahine a Haumea, a he kaikaina ia no Pele. He ʻōlelo hoʻohālike paha ka lehopulu, penei: “...a ia lakou no hoi i hele aku ai a hiki malaila, ua manao iho la o Kapoulakinau, e hoi oia a noho kino makani maoli iluna o ke alii Halalii, a ua hooko ia aku la no oia pela. Aole i pa leo mua me ka mea nona ka po, o ka ilikipau iho la noia o Kapoulakinau nei a Ki-ilili ana keia iluna o ke alii Halalii, a ua like hoi kona mau papalina a me na maka me he ua-koko la e halii ana i ke kuahiwi, i olelo ia e ka Kahiko he leho pulu.”[6]
[1] Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.
[2] Hoʻoulumāhiehie, 1906, 2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu..ʻaoʻao 422. ʻO ka pūnohu, ka uakoko, a me ka pūnohu uakoko, ʻo ia ka ʻaʻahu ʻia o kekahi aliʻi. ʻO ke ānuenue, he hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi/akua.
[3] Hōʻike ʻia me ka hoʻāpono ʻana o Solomon Enos.
[4] Na Hau o Maihi. 1912. "Ka Moolelo Hooni Puuwai No Keakaoku." Ke Aloha Aina, Iulai 27: 3.
[5] Beau Makanamakamae Shisido. 2020. He Aha Hoʻi Ka Mea ʻO Ka Hele Hoʻokahi ʻana, I Hele ʻOe, Hele Me Ou Mau Kūpuna. Honolulu, HI. ʻaoʻao 97.
[6] Moses Manu, 1899. "He Moolelo Kaao no Ke Kaua Nui Weliweli Mawaena o Pele-Keahaialoa Me Waka-Keakaikawai." Ka Loea Kalaiaina, Iune 3: 1.




na Tianne Alegnani