top of page
Ka Lehopulu

Nā hiʻohiʻona o ka lehopulu

Eia ka wehewehena i ʻohi ʻia ma loko mai o nā puke wehewehe no ka lehopulu:[1]

Pukui/Elbert:  n. He ānuenue pili honua. Pili pono, he lehopulu.

 

ʻO ka welo mua:                    He ānuenue haʻahaʻa

ʻO nā welo kūlana ʻelua:        He ānuenue pili i ka honua/kai

              Kiʻi 1. He lehopulu (na Tianne Alegnani)                                                    Kiʻi 2. He lehopulu (na Greg Vaughn)

 

Hoihoi loa ia huaʻōlelo ʻo lehopulu, he māpumanaʻo paha ia no ka welo mua. ʻO ia hoʻi, he leho e lana ana ma ka ʻilikai. Hōʻike ʻia kekahi mau lehopulu ma loko nā kiʻi o luna aʻe. Kākaʻikahi nā lehopulu i kupu mai ma loko nā kūmole i kālailai ʻia. No laila, eia mai kekahi nīnau hoihoi, he aha ka molekumu o kēia huaʻōlelo lehopulu nāna e kuhi nei i kekahi ʻano ānuenue? E kuʻu mea heluhelu, he mau manaʻo ko kou mea kākau. Malia paha, ʻo ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele kahi i ʻōʻili mua mai ai ka lehopulu. No ke aha? Ma hope o ka make ʻana o Lohiʻau i kaʻe o ka lua pele, huakaʻi akula kona ʻuhane i Kauaʻi. I kēlā manawa, e holo aku ana ʻo Kānemilohae ma luna o kona leho no ka hoʻōla ʻana iā Lohiʻau. Ua ʻike ʻo Kānemilohae i ko Lohiʻau ʻuhane, ʻo ka hoʻopaʻa ʻia maila nō ia o ia ʻuhane iā Kānemilohae, a ʻo ka haʻalele akula nō ia o ua Kāne kamahaʻo nei iā Kauaʻi no ka hele ʻana i Hawaiʻi. Kāʻalo ʻo ia i ka mokupuni ʻo Oʻahu, a ʻōʻili kekahi ʻano ānuenue i kēlā manawa, penei; “Ke ʻike lā nā mea a pau o uka nei o ka ʻāina i kēia pūnohu uakoko e neʻe aʻe nei ma waho o ka moana, a ke noke nei nā kāne a me nā wāhine i ka ʻuā. I kēlā manawa, ua holo pani maila ka mana o ua Kānemilohae nei a pākū maila i ka ʻike o Hiʻiaka.

No laila, ʻaʻole hiki iā Hiʻiaka ke ʻike aku a hoʻomaopopo ʻo kēia pūnohu lei kōkōʻula e neʻe aʻe nei ma ka moana, ʻo ke kaikunāne nō ia o lākou, ʻo ia ʻo Kānemilohae, me ka ʻuhane o ke kāne, ʻo ia hoʻi ʻo Lohiʻau.

Hala aʻela ua pūnohu lei kōkōʻula nei, noho ihola nō ʻo Hiʻiaka i ka laʻi o Honolulu nei no ka leʻaleʻa ʻana i nā pō kilu ulumāhiehie o Peleʻula...

...Eia nō ka uakoko ke poʻipū nei i ua Kānemilohae nei, a ke pipiʻo nei nō ke ānuenue ma luna pono aʻe ona.”[2] Hōʻike kahi kiʻi i nā ānuenue pili iā Kānemilohae i kona manawa e holo ana ma luna o ia leho (Kiʻi o lalo). [3] ʻO ka pilina o ka leho me ke ānuenue (pūnohu uakoko), ʻo ia paha ka ʻōʻili mua mai o ia ʻano ānuenue he lehopulu.

Aia ʻo Kānemilohae ma luna o kona leho (na Solomon Enos)

Eia kekahi, he manaʻo hou ko ka mea kākau e pili ana i ka hoʻopuka mua ʻia o kēia huaʻōlelo lehopulu. Ma loko o ka moʻolelo no Keakaoku, i kekahi manawa, aia ʻo Keakaoku ma luna o kahi waʻa, a pili nō ke kino leho o Kalihilihiānuenue (kona kupunawahine) i ka ihu o ka waʻa i loko o ke kai, penei: “Lohe o Keakaoku i keia kahea a kona kupunawahine ia wa kuhi iho la kona lima i kana pu-a, pa’ipa’i iho la iaia, a kuhi aku la i ka punohu ula e uhi paa mai ana mamua aku o ka waa, oiai, oia ka ula wena o ke kino leho o Kalihilihianuenue i oili mai loko ae o ke kai, a lele ana iluna.”[4] Hoihoi loa ia hanana. ʻO ka pili ʻana o ka ʻula wena o ke kino leho me ka ʻōʻili ʻana o kekahi pūnohu ʻula ma mua pono o ka waʻa, ʻo ia paha ka ʻike mua ʻia o ia mea he ānuenue lehopulu. Hōʻike ʻia he kiʻi ma loko o kekahi pepa nui laeoʻo e pili ana i ia hanana (Kiʻi 37).[5] He mea hoihoi hou e pili ana i ia moʻolelo, ʻo ka ʻiako mua o kekahi waʻa,  ua kapa ʻia ke kū-ā-ānuenue. No ia moʻolelo paha i kapa ʻia ai ia mea he ʻiako? He piʻo ko ka ʻiako e like me ke ānuenue.  

Kalihilihiānuenue ma mua o kā Keakakū waʻa (na Beau Makanamakamae Shisido)

Nā pōʻai lewa o ka lehopulu e ʻōʻili ai

Aia ka waihoʻoluʻu ʻula o ka lehopulu ma ka pōʻai lewa lani lewa, a aia paha ke koena o nā waihoʻoluʻu ma ka pōʻai lewa hoʻomakua.

Nā manawa o ka lehopulu e ʻōʻili ai

ʻOiai, he ānuenue ka lehopulu pili ka honua, ʻo ka mea e pono ai ke kau ʻana o ka lā i ka pōʻai ʻo Kahikikepapalani (kakahiaka a i ʻole ʻauinalā).

Nā Hōʻailona o ka lehopulu

 

Hoʻokahi wale nō laʻana o ka lehopulu i loaʻa ma loko o nā kūmole i kālailai ʻia no kēia papahana.

He ʻōlelo hoʻohālike, wāwae, hōʻailona no kekahi aliʻi, akua:

 

Ma loko o kekahi moʻolelo, he akua ʻē ʻo Kapoulakinau. ʻO ia ke kaikamahine a Haumea, a he kaikaina ia no Pele. He ʻōlelo hoʻohālike paha ka lehopulu, penei: “...a ia lakou no hoi i hele aku ai a hiki malaila, ua manao iho la o Kapoulakinau, e hoi oia a noho kino makani maoli iluna o ke alii Halalii, a ua hooko ia aku la no oia pela. Aole i pa leo mua me ka mea nona ka po, o ka ilikipau iho la noia o Kapoulakinau nei a Ki-ilili ana keia iluna o ke alii Halalii, a ua like hoi kona mau papalina a me na maka me he ua-koko la e halii ana i ke kuahiwi, i olelo ia e ka Kahiko he leho pulu.”[6]

 

[1] Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.

[2]  Hoʻoulumāhiehie, 1906, 2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu..ʻaoʻao 422. ʻO ka pūnohu, ka uakoko, a me ka pūnohu uakoko, ʻo ia ka ʻaʻahu ʻia o kekahi aliʻi. ʻO ke ānuenue, he hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi/akua.

[3]  Hōʻike ʻia me ka hoʻāpono ʻana o Solomon Enos.

[4] Na Hau o Maihi. 1912. "Ka Moolelo Hooni Puuwai No Keakaoku." Ke Aloha Aina, Iulai 27: 3.

[5] Beau Makanamakamae Shisido. 2020. He Aha Hoʻi Ka Mea ʻO Ka Hele Hoʻokahi ʻana, I Hele ʻOe, Hele Me Ou Mau Kūpuna. Honolulu, HI. ʻaoʻao 97.

[6] Moses Manu, 1899. "He Moolelo Kaao no Ke Kaua Nui Weliweli Mawaena o Pele-Keahaialoa Me Waka-Keakaikawai." Ka Loea Kalaiaina, Iune 3: 1.

punohu_lehopulu.jpg
lehopulu.jpg
lehopulu 1.jpg
lehopulu 2.jpg

na Tianne Alegnani

bottom of page