top of page
Ke Kaʻao o Kahalaopuna

"Ka ua Kuahine o Mānoa"

Lehua ʻāhihi.png

Ka Hōʻike Hoʻopōkole:

ʻO Akaaka ka inoa o ka palipaʻa ma hope o ke awāwa o Mānoa a ʻo Nalehuaakaaka ka inoa o ka lehua ʻulaʻula e ulu ma luna o ia palipaʻa. Ua hānau ʻia kekahi māhoe e lāua, ʻo ia hoʻi, ʻo Kaʻaukuahine a me Kahaukani. ʻO Kaʻaukuahine (ka ua o ke kualapa) ka makuakāne a ʻo Kahaukani (ka makani o Mānoa) ka makuahine o Kahalaopuna. Ua noho ʻo Kahalaopuna i kekahi hale kapu i kapa ʻia ʻo Kahiamano. Ua hoʻopalau ʻo Kahalaopuna iā Kauhi. ʻO Kauhi kahi kāne o kekahi ʻohana ikaika no Koʻolau.

Ua kaena nō ʻelua kāne ʻāpiki, ʻo ia hoʻi kā lāua moe pākahi ʻana iā Kahalaopuna, akā naʻe, ʻaʻole kēlā he mea ʻoiaʻiʻo. Eia nō naʻe, ua hilinaʻi ʻo Kauhi i kēia mau kāne ʻāpiki. ʻO ka hoʻoholo ihola nō ia o Kauhi i ka pepehi a make iā Kahalaopuna. a laila, ʻo ke alakaʻi akula nō ia o Kauhi iā Kahalaopuna i uka o Pohakea, ma kahi o ke kuahiwi ʻo Kaala. I kēlā manawa i pepehi ʻia ai ʻo Kahalaopuna a make. Ua kanu paʻa ʻia ke kupapaʻu o Kahalaopuna ma lalo o ke kekahi kumu lehua, ma lalo o kekahi mau lau.

 

Eia kekahi, ʻo ka hahai ʻana iā Kauhi lāua ʻo Kahalaopuna ka hana o ka ʻaumakua o ko Kahalaopuna ʻohana, ʻo ia hoʻi, he pueo. Ma hope o ka make o Kahalaopuna i hoʻōla ʻia ai ʻo Kahalaopuna e ia pueo. Eia hou kekahi, ua hoʻi nō ʻo Kahalaopuna i kāna mea hoʻopalau, akā naʻe, hoʻomake hou ʻia ʻo ia e Kauhi. Ua kanu paʻa ʻia kona kino i kekahi wahi o ka pueo i hoʻōla ʻole ai iā ia. Ma muli o ke kūmākena ʻana o kekahi manu ʻelepaio i kona make, loaʻa ke kupapaʻu o Kahalaopuna i kekahi kāne, ʻo Mahana kona inoa. Ua hoʻōla hou ʻia ʻo Kahalaopuna e Mahana.

 

Ua ʻaʻa ʻia nō ʻo Kauhi i kekahi hōʻike e Mahana. Ua lanakila ʻo Mahana a hoʻomake ʻia ʻo Kauhi a me nā mea ʻāpiki he ʻelua. Eia nō naʻe, e ʻola mau ana ka ʻuhane o Kauhi ma loko o kekahi manō. ʻO ka peʻe akula nō ia o ka manō ma kahi o kahi kahakai a hopu ʻia nō ʻo Kahalaopuna e ia manō i ka manawa ona e ʻau kai ana. Hoʻopau ʻia ʻo Kahalaopuna e ka manō. ʻAʻole hiki ke hoʻōla ʻia iā ia.

 

Ma loko o kēia kaʻao e ʻōʻili wale ai hoʻokahi ʻano ānuenue.  ʻO ia hoʻi, ka Piʻo ānuenue. He hoʻokahi hōʻailona/ʻōuli o kēia ānuenue e hoʻopuka ʻia ma loko o kēia kaʻao. Hōʻike ʻia ma lalo. 

 

Ma loko o ka paukū o lalo iho nei i hoʻopuka ʻia ai ka noho ʻana o ke ānuenue ma loko o ke awāwa ʻo Mānoa ma ka mokupuni o Oʻahu. E laʻa me kēia:

 

  “ Ma ka nānā aku nō hoʻi i kēia awāwa, me he mea lā, i loko o nā lā a pau o ka makahiki, e kāhiko mau ʻia ana kēia awāwa e ke ānuenue, a e kilihune mau ana nō hoʻi ka ua i ka hapanui o ka manawa ma laila. A i kekahi manawa, e hāliʻi paʻa ʻia iho ana ua awāwa lā e ka ʻohu hāliʻi i ke pili. E kū iho ana paha kāu nīnau, e ka makamaka heluhelu, a ʻī iho, “Pehea lā i kāhiko mau ʻia ai kēia awāwa e ka ua a me ke ānuenue e hoʻohaehae mau ana i ka Nāulu, ʻoiai hoʻi kona uʻi e hāliʻi iho ana i luna o ka lau lāʻau a hāliʻi iho i nā lau nahele uliuli lipolipo?” He ʻoluʻolu maoli nō ka maka ke nānā aku a makahehi nō hoʻi.”[1] 

 

Ma loko o ka paukū o lalo iho nei i aʻo ʻia mai ai ka mea heluhelu, ʻo ke ānuenue, he hōʻailona no ka noho ʻana o kekahi (mau) poʻe ʻeʻepa (ʻo Kahaukani lāua ʻo Kauakuahine). 

 

“No laila, e kuʻu makamaka heluhelu, ma kēia hoʻāo ʻana o Kahaukani me Kauakuahine, pēlā i noho paʻa mau ai ka ua a me ka piʻo mau o ke ānuenue ma ke awāwa ʻo Mānoa i hōʻailona ʻoiaʻiʻo no nā ʻōlelo i hōʻike mua ʻia aʻe nei e pili ana i kēia poʻe ʻeʻepa.”[2]

 

kahalaopuna.jpg

Hiki ke loaʻa kekahi mau mana ʻē aʻe o kēia kaʻao.  I kekahi mana ʻē aʻe i ʻōʻili aʻe ai ka pūnohu, ka uakoko, a me ka ʻōnohi ma loko o kēia kaʻao.  Hiki ke ʻike ʻia kēia i loko o ka paukū o lalo iho nei:

"I ka aneane ana aku i na la hanau keiki, aia hoi, ua ike ia kekahi hoailona kamahao iloko o ka ua liilii, he wahi punohu onohi ua koko e ku mau ma luna o kaupoku o ka hale o ka mea e hapai nei, ua ku mau keia punohu onohi iloko o ka wa ua a me ka wa ua ole, a ua lilo ia i mea haohao nui ia e kekahi poe kanaka...".[3]

​​

​​

​[1] Buda (1904).  Mookaao Hawaii No Kahalaopuna o Ke Awawa o Ke Anuenue.  Honolulu, HI: Paiia ma ka Paredaiso o ka Pakipika. ʻaoʻao 4.

[2] k.l. ʻaoʻao 6

[3] Unknown author (1889). "He Moolelo Kaao no Kahalopuna." Ka Leo o ka Lahui, ʻAukake 26: 4.

na Tianne Alegnani

bottom of page