
Ke Kaʻao o Kahalaopuna
"Ka ua Kuahine o Mānoa" (He ʻŌlelo Noʻeau)

Ka Hōʻike Hoʻopōkole:
ʻO Akaaka ka inoa o ka palipaʻa ma hope o ke awāwa o Mānoa a ʻo Nalehuaakaaka ka inoa o ka lehua ʻulaʻula e ulu ma luna o ia palipaʻa. Ua hānau ʻia kekahi māhoe e lāua, ʻo ia hoʻi, ʻo Kaʻaukuahine a me Kahaukani. ʻO Kaʻaukuahine (ka ua o ke kualapa) ka makuakāne a ʻo Kahaukani (ka makani o Mānoa) ka makuahine o Kahalaopuna. Noho ʻo Kahalaopuna i kekahi hale kapu i kapa ʻia ʻo Kahiamano. Ua hoʻopalau ʻo Kahalaopuna iā Kauhi. ʻO Kauhi kekahi mea o kekahi ʻohana ikaika no Koʻolau.
Ua kaena nō ʻelua kāne ʻāpiki i ka moe pū ʻana iā Kahalaopuna, akā naʻe, ʻaʻole kēlā ʻo ka mea ʻoiaʻiʻo. Eia nō naʻe, ua hilinaʻi ʻo Kauhi i kēia mau kāne ʻāpiki. Hoʻoholo ʻo Kauhi i ka pepehi a make iā Kahalaopuna. Ua alakaʻi aku ʻo ia iā Kahalaopuna i uka o Pohakea, ma kahi o ke kuahiwi ʻo Kaala. Pepehi a make a ua kanu paʻa ʻo ia i ke kupapaʻu o Kahalaopuna ma lalo o ke kekahi kumu lehua, ma lalo o kekahi mau lau.
Ua hahai ʻia aku lāua e ka ʻaumakua o ko Kahalaopuna ʻohana, ʻo ia hoʻi, he pueo. Hoʻōla ʻia ʻo Kahalaopuna e ia pueo. Ua hoʻi nō ʻo Kahalaopuna i kāna mea hoʻopalau, akā naʻe, hoʻomake hou ʻia ʻo ia e Kauhi. Ua kanu paʻa ʻia kona kino i kekahi wahi o ka pueo i hoʻōla ʻole ai iā ia. Kūmākena kekahi manu ʻelepaio i kona make a loaʻa ke kupapaʻu o Kahalaopuna i kekahi kāne, ʻo Mahana kona inoa. Ua hoʻōla ʻia ʻo Kahalaopuna e Mahana.
Ua ʻaʻa ʻia nō ʻo Kauhi i kekahi hōʻike e Mahana. E hoʻomake ʻia ka mea i pohō. Lanakila ʻo Mahana a hoʻomake ʻia ʻo Kauhi a me nā mea ʻāpiki he ʻelua. Eia nō naʻe, ʻola mau ka ʻuhane o Kauhi ma loko o kekahi manō. Ua kali ka manō ma kahi o ke kahakai a hopu ʻia nō ʻo Kahalaopuna e ka manō i ka manawa ona e ʻau kai ana. Hoʻopau ʻia ʻo Kahalaopuna e ka manō. ʻAʻole hiki ke hoʻōla ʻia iā ia.
He aha ke ʻano ānuenue ma loko o ke kaʻao?
Ma loko o kēia kaʻao e ʻōʻili wale ai hoʻokahi ʻano ānuenue. ʻO ia hoʻi, ka Piʻo ānuenue. Aia he hoʻokahi ʻōuli o kēia mau ānuenue e hōʻike ʻia ma loko o kēia kaʻao.
Ma loko o ka paukū o lalo iho nei i hōʻike ʻano ʻia ai ke alo o ke ānuenue ma loko o ke awāwa ʻo Mānoa ma ka mokupuni o Oʻahu. E laʻa me kēia:
“ Ma ka nānā aku nō hoʻi i kēia awāwa, me he mea lā, i loko o nā lā a pau o ka makahiki, e kāhiko mau ʻia ana kēia awāwa e ke ānuenue, a e kilihune mau ana nō hoʻi ka ua i ka hapanui o ka manawa ma laila. A i kekahi manawa, e hāliʻi paʻa ʻia iho ana ua awāwa lā e ka ʻohu hāliʻi i ke pili. E kū iho ana paha kāu nīnau, e ka makamaka heluhelu, a ʻī iho, “Pehea lā i kāhiko mau ʻia ai kēia awāwa e ka ua a me ke ānuenue e hoʻohaehae mau ana i ka Nāulu, ʻoiai hoʻi kona uʻi e hāliʻi iho ana i luna o ka lau lāʻau a hāliʻi iho i nā lau nahele uliuli lipolipo?” He ʻoluʻolu maoli nō ka maka ke nānā aku a makahehi nō hoʻi.”
Ma loko o ka paukū o lalo iho nei i aʻo ʻia mai ai ka mea heluhelu, ʻo ke ānuenue, he hōʻailona no ka poʻe ʻeʻepa (ʻo Kahaukani lāua ʻo Kauakuahine).
“No laila, e kuʻu makamaka heluhelu, ma kēia hoʻāo ʻana o Kahaukani me Kauakuahine, pēlā i noho paʻa mau ai ka ua a me ka piʻo mau o ke ānuenue ma ke awāwa ʻo Mānoa i hōʻailona ʻoiaʻiʻo no nā ʻōlelo i hōʻike mua ʻia aʻe nei e pili ana i kēia poʻe ʻeʻepa.”
Hiki ke loaʻa kekahi mau mana ʻē aʻe o kēia kaʻao. I kekahi mana ʻē aʻe i ʻōʻili aʻe ai ka pūnohu, ka uakoko, a me ka ʻōnohi ma loko o kēia kaʻao. Hiki ke ʻike ʻia kēia i loko o ka paukū o lalo iho nei:
"I ka aneane ana aku i na la hanau keiki, aia hoi, ua ike ia kekahi hoailona kamahao iloko o ka ua liilii, he wahi punohu onohi ua koko e ku mau ma luna o kaupoku o ka hale o ka mea e hapai nei, ua ku mau keia punohu onohi iloko o ka wa ua a me ka wa ua ole, a ua lilo ia i mea haohao nui ia e kekahi poe kanaka...".
na Tianne Alegnani