
Ka Uakoko
Nā hiʻohiʻona o ka uakoko
Eia nā wehewehena i ʻohi ia no ka uakoko:[1]
Pukui/Elbert: 1. n. He ānuenue haʻahaʻa, pili pono, he ua me ka waihoʻoluʻu koko.
3. n. He aka no nā waihoʻoluʻu ānuenue i loko o ke ao.
Andrews: He ao e kū me kekahi mau waihoʻoluʻu like ʻole, e like me ke ānuenue.
Parker: He ao e aka ana i nā waihoʻoluʻu ānuenue; He kia ānuenue. Huaʻōlelo manaʻo like: Koʻiʻula.
Laulā loa nā wehewehena o nā puke wehewehe no ka uakoko, a malia paha, paʻakikī nō ka hoʻomaopopo ʻana i nā hiʻohiʻona kikoʻī o ka uakoko e pili ana i kekahi o nā ʻano ānuenue ʻē aʻe, e laʻa ka pūnohu, ka ʻōnohi, a me ke koʻiʻula. No ke aha? Like kekahi o ko lākou welo kūlana ʻelua, a kūʻē ka manaʻo o kekahi mau mea ʻimi naʻauao Hawaiʻi e pili ana i nā manawa a me nā pōʻai o ka uakoko e ʻōʻili ai. No laila, he aha nā welo o ka uakoko? Hōʻike ʻia kekahi uakoko ma loko o nā o lalo iho. Eia ia welo i loaʻa ma muli o ka noiʻi no kēia papahana nei:
ʻO ka welo mua: He ānuenue haʻahaʻa
ʻO nā welo kūlana ʻelua: He ānuenue nona ka waihoʻoluʻu ʻulaʻula ma ka nui
He ānuenue pili i ke ao
He uakoko (na Manuel Balesteri | (Dreamstime.com) He uakoko (na Dick Jordan)
Aia kekahi ʻōlelo noʻeau e pili ana i ka uakoko, penei: “Lei Mahiki i ka ua kōkō ʻula.”[2] ʻO ia hoʻi, e lei aku ana ʻo Mahiki i kekahi lei ua ānuenue. ʻO ke kōkō ʻula, he naepuni ia nona ka waihoʻoluʻu ʻula, e like me ke ānuenue e hāliʻi ana. Like a like ka uakoko me ke kōkō ʻula? I ke kuanaʻike o kahi kumu, ʻaʻole like. ʻO ka uakoko, ʻo ia ke ānuenue kokoke i ka mea nānā. Hiki i ka mea nānā ke kīkoʻo i ka lima a pā ia ānuenue. ʻO ke kōkō ʻula, ʻo ia kahi waihoʻoluʻu wale nō.[3] E like me ka ʻōnohi ʻula, he hōʻailona ka uakoko no kekahi kaikaina o Pele, ʻo ia hoʻi ʻo Hiʻiakanoholani.[4]
Nā pōʻai lewa o ka uakoko e ʻōʻili ai
I kekahi mau manawa, ʻōʻili ke ʻano ānuenue uakoko i ka lewa lani. Wahi a Nawahi,
(ʻo ka uakoko), “Oia no kekahi wahi apana, a mahele paha o ke Anuenue, e pili ana a e kau ana paha ma ke Aouli o ka Lani. Ua ikepinepine oia i na wa kakahiaka a me na wa ano ahiahi, e kau ana iloko o na pohina ao lahilahi loa; a i ole ia, ma na kihi welelau paha, o na ao uakilihune e kau ana iloko o ka lewa lani i kahi mamao loa.”[5] ʻOkoʻa ia manaʻo o Nawahi, ʻokoʻa kekahi wehewehena ma loko o nā puke wehewehe Hawaiʻi. ʻO ia hoʻi, he ānuenue haʻahaʻa, pili pono, he ua nona ka waihoʻoluʻu koko.[6] No laila, me he mea lā, ʻo kekahi hapa o ka lewa lani lewa ka pōʻai o ka uakoko e ʻōʻili pinepine aʻe ai.
Nā manawa o ka uakoko e ʻōʻili ai
Ma ke kuanaʻike ʻepekema, ʻo nā mea e pono ai no ka ʻōʻili ʻana o ka uakoko,ʻo ia ke anahonua pololei o ka lā me ka mea nānā, a me ka nui o nā huna wai i ke aouli. Like ka manaʻo ʻepekema me ko Nawahi, no ka mea, ʻike pinepine ʻia ka uakoko i nā wā kakahiaka a me nā wā ano ahiahi, ʻo ia nā manawa o ka hoʻēmi ʻia ʻana o nā waihoʻoluʻu uliuli a me ka ʻōmaʻomaʻo e ka lewa paʻapū. Ma ke kuanaʻike Hawaiʻi, hiki ke ʻōʻili ia ma nā manawa a pau, na nā akua e kuhikuhi i ka ʻōʻili ʻana.
Nā hōʻailona o ka uakoko
Ma loko o kā Fornander, “O keia kekahi o na hoailona alii. He ua ula kekahi olelo ana o ka uakoko, ina ma ka aina, a ina ma ka moana. Ina e ike ia kekahi uakoko ma ka aina a ma ka moana paha, alaila, penei i oleloia e kekahi kahuna. “Owai la ke alii e make ana i keia uakoko?” He nui na ano o keia hoailona e pili ai i na ’lii, ina he alii make, a i ole, he alii hanau paha, a i ole he alii e hiki mai ana paha, a i ole e hele aku ana paha. O keia mau hoailona alii, ua like no ia me ke kui ana o ka hekili, a ma ke olapa ana o ka uwila, a me ke kualau ma ka moana, he mau hoailona alii lakou a pau, ina he alii make, alii hele paha i ka huakai, a i ole, he alii hanau paha. Aole no e hiki wale ana keia mau hoailona i na la a pau, aia no a hiki i ka manawa e kupono ai no ia mau hoailona, alaila ike ia aku la.”[7] Ua loaʻa kekahi mau laʻana o ia mau hōʻailona ma loko o nā moʻolelo Hawaiʻi kuʻuna, a loaʻa nō hoʻi kekahi mau hōʻailona ʻē aʻe. Hōʻike ʻia nā hōʻailona uakoko a pau ma loko o ka Pakuhi o lalo.
He ʻumi kumamāhā hōʻailona like ʻole o ka uakoko ma loko o nā kūmole i kālailai ʻia. ʻOi aku ka huinanui (he 15) o nā hōʻailona pili i kekahi neʻe ʻana ma mua o nā hōʻailona i kupu i nā hui ʻē aʻe. Ua hoʻohana hou ʻia ia hōʻike haʻihelu hoʻoili no ka hoʻomaopopo ʻana i nā huinanui o nā hui hōʻailona he ʻelima e pili ana kekahi i kekahi. ʻO ka hopena, hōʻole ʻia ke kuhiakau kūpapa. No laila, ʻoi aku ka huinanui o kekahi mau hui ma mua o nā hui ʻē aʻe.[8] ʻO ka hui hea? Malia paha, ʻo ka hui nona nā hōʻailona pili i kekahi neʻe ʻana.
Nā hōʻailona o ka uakoko
Ka hānau ʻia ʻana o kekahi mōʻī, aliʻi kiʻekiʻe, ʻeʻepa:
ʻOiai e kūkākūkā ana kahi mea kipa i ka papahana lekiō ʻo Ka Leo Hawaiʻi, ua haʻi hou ʻo ia i kekahi moʻolelo i haʻi ʻia iā ia e kona kupunawahine, ʻo ia hoʻi, no ka manawa o ko Kamehameha hānau ʻia ʻana i ka moku ʻo Kohala ma Hawaiʻi. Wahi āna, ua hānau ʻia ʻo Kamehameha ma kahi kokoke i ka heiau ʻo Moʻokini. I ia manawa, kuʻi ka hekili, ʻōlapa ka uila, a kū ka uakoko. ʻO ia nā hōʻailona o kona hānau ʻia ʻana.[9]
He ʻōuli/wānana:
Ma loko o ke kaʻao no Halemano, aia ʻo Huaa lāua ʻo Kulukulua ma Kalaupapa ma Molokaʻi. He mau aliʻi lāua no Hawaiʻi lāua. Ua makemake lāua e hoʻouka kaua iā Waiahole no ka hoʻihoʻi ʻia mai o ka wahine a Kamalalawalu. Ua kūkākūkā i nā kāhuna no kekahi wānana e pili ana i ke kaua, a penei ka manaʻo o ia mau kāhuna; “I holo kakou i ka moana, a i uhi ka noe ma ka hikina, na kakou ka make, a ina i pamaloo a pae kakou i uka, na Oahu ka make. Eia ka lua; i halii ka ua koko i ka moana a hiki i ka aina, hee o Oahu ia kakou.”[10] Ma kā lākou holo ʻana i ka moana, ua uhi ia e ka noe, a me ka uakoko, ma hope o ka pae ʻana, ʻo ka luku ʻia akula nō ia o Waiahole.
Ka haʻalele ʻana o ke aliʻi, akua:
E like me kā Fornander wehewehe ʻana, i kekahi manawa, he hōʻailona ka uakoko no ka haʻalele ʻana o kekahi aliʻi. I kekahi laʻana mai ke kaʻao o Lāʻieikawai, ʻōʻili pū ka uakoko me ka pūnohu. “Iā Lāʻieikawai mā i haʻalele ai iā Kalaeloa i ia kakahiaka, ala aʻela ka makāula, e kū ana ka pūnohu i ka moana a me ka uakoko, aia naʻe, ua uhi paʻapū ʻia ka moana e ka noe a me ke ʻawa ma waena o Molokaʻi a me Lānaʻi.”[11] Kupu pinepine pū ka uakoko me ka pūnohu.
He manawa kūpono e hoʻi mai ai:
Eia kahi manaʻo o kekahi kumu. Ma ka moku o Keawe, i Waimea hoʻi, kau ka uakoko i ka ʻāina kiʻekiʻe, ka ʻāina mauna. ʻŌʻili maila ka uakoko ma luna o ka ʻāina ma Waimea, eia naʻe, ʻaʻole ma luna o nā puʻu o Waimea, a ʻaʻole ma luna o Maunakea. Aia ma lalo, pili i ka ʻāina. No ka mea, ʻo ke anilā o ia wahi, kolo haʻahaʻa ka uhiwai. Ke nānā ʻia ka uakoko mai ke kai mai ma luna o ka ʻāina o Waimea e ka poʻe e noho ana i kahakai, he hōʻailona ia no lākou. ʻO ia hoʻi, ʻo ia ka wā e pā makani nui ana i kai ma waena o Kawaihae a hiki paha i Kona ʻākau. No laila, ʻaʻole e holo i waho o ka moana i ka hele lawaiʻa o pilikia auaneʻi i ka makani ikaika, i kapa ʻia ʻo Kaumuku.[12] He manawa kūpono nō e hoʻi ai i ka hale.
He hōʻailona no ka make ʻana o kekahi aliʻi:
Ma loko o kā Fornander puke: "O keia kekahi o na hoailona alii. He ua ula kekahi olele ana o ka uakoko, ina ma ka aina, a ina ma ka moana. Ina e ike ia kekahi uakoko ma ka aina a ma ka moana paha, alaila, penei i oleloia e kekahi kahuna. "Owai la ke alii e make ana i keia uakoko?""[13]
Ka ʻaʻahu ʻia o kekahi aliʻi:
Ma loko o ka moʻolelo o Keaomelemele: “...a kahea aela oia i ka punohu a me ka ua koko i kapa no ke keiki e wahi ae ai, he manawa ole, ku ana keia mau mea elua a lilo akula ia laua ka paa ana, a no keia manawa i loli ano e ae ai ua wahine nei a nalo wale akula."[14]
Ka noho ʻana ma luna o kekahi ānuenue:
Ma loko o ka moʻolelo o Hainakolo: “...I nana aku auanei ko ia nei hana, ua uhi paa ia ia wahi e ka ua koko ula. A aia iloko o keia ula pu o ka ua koko, e noho mai ana o Hainakolo me kona nani nohoi apau: Aia o Keaniniulaokalani ke noho la ma ka aoao hema ae o Hainakolo, a o Kaaunaikahakoiwailani ame Kapo me keia aoao aku nei laua o Lonokaialohia...[15]
Ka nohona o kekahi aliʻi/mōʻī/ʻeʻepa/kupua/akua/ʻuhane:
Ma ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele: E ʻimi ana ʻo Hiʻiaka lāua ʻo Wahineʻōmaʻo no ka ʻuhane o Lohiʻau ma loko o ke ana ma nā pali o Kēʻē. Ua loaʻa ka pūniu nona ka ʻuhane o Lohiʻau, a ʻōʻili kekahi ānuenue penei: “A ma luna iho o ua wahi pūniu lā e pipiʻo iho ana nā lihilihi o ke ānuenue. Hoʻomaopopo ihola ʻo Hiʻiaka ʻo ia ka pūniu i uhao ʻia ai ka ʻuhane o ke kāne e Kalanamainuʻu mā.”[16]
Ka ʻoluʻolu o nā akua i ka mōhai a i ʻole ka pule:
Ma loko o ka moʻolelo o Hainakolo: “I ka pau ana o keia pule o Leimakani o ka ia i aaki ae ai ka ua koko a paa loa o loko o ka hale; aohe me hia i ko Leimakani mau maka ke ike aku.”[17]
He hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi i ka lā:
Ma loko o ka moʻolelo o Lāʻieikawai: “Hoʻokahi malama o ka ʻino ma ka ʻāina no ka hōʻailona hope. Ma ke kakahiaka, i nā kukuna o ka lā i haʻalele iho ai i nā mauna, ʻike ʻia akula ʻo Kaʻōnohiokalā e noho ana i loko o ka wela kūkanono o ka lā ma waena pono o ka luakālai i hoʻopuni ʻia i nā ānuenue a me ka ua koko.”[18]
He hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi/akua:
Ma loko o kā Fornander puke: "O keia kekahi o na hoailona alii."[19]
He ʻōlelo hoʻohālike/wāwae/hōʻailona no kekahi aliʻi/akua:
Ma loko o ka moʻolelo o Keaomelemele:
“Aia i Waolani kuu lei ua koko ula,
He lei na ka uanoe i kui a lawa,
Hoolawa i kuu manao me ka waimaka,
Mauna i ke kino ke aloha,
Aloha aku i ka maka o ka makua,
I kuu kaikunane hanau mua,
E hoi –e—hoi mai hoi---.”[20]
He ala ānuenue i ka mahina/lewa/pali/ola ma hope:
Ma loko o ka moʻolelo o Keaomelemele: "Ia Ku ma i puka aʻe ai a huli a nana ae la i luna i ka lewa, aia hoi ke anuenue me ka punohu a me ka ua koko e hele ana i loko o ka lewa me ka nani nui launa ole mai, oiai, aia no ka wawae ma ka puka o ka hale o Hina ma kahi i ku ai,...”[21]
Ka hiki mai auaneʻi o kekahi mōʻī/aliʻi/ʻeʻepa/kupua/akua:
Ma loko o ka moʻolelo o Keaomelemele: “,...i loa no a pau keia olelo a ua moo ne ka iho la no ia o ka ua koko a me ka punohu a uhi ana ma luna o laua nei, a ike mai la na kanaka o ia wahi i keia wahi kaikamahine uuku ui launa ole e hele ana i loko o ka ua koko a me ka punohu.”[22]
[1] Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.
[2] Mary K. Pukui. ʻŌlelo Noʻeau. Honolulu, HI: Bishop Museum Press (1983): #1972, ʻaoʻao 213. Print
[3] Kimokea Keaulana, ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2021. (ʻApelila 19).
[4] Hoʻoulumāhiehie, 1906,2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 1.
[5] Joseph Nawahi, "Ke Anuenue a me Ka Luakalailani." Ka Leo o ka Lahui, Mei 24, 1893: 2-3.
[6] Mary K. Pukui and Samuel H. Elbert. 1986. Hawaiian Dictionary (Revised and Enlarged Edition). Honolulu, HI: University of Hawaiʻi Press. ʻaoʻao 362.
[7] Abraham Fornander, 2021. Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore VI. Vol. VI. 3 vols. Honolulu, HI: Short Stack of Native Books. ʻaoʻao 108.
Hoʻopuka ʻia nō hoʻi ia mau manaʻo ma loko o kekahi ʻatikala nūpepa: ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau. 1930. "Moolelo no ko Hawaii Oihana Kahuna KAPAIA KA OIHANA HOOMANA NO KA I'A KU." Ka Hoku o Hawaii, Iulai 8.
[8] ʻO ka hopena o ka hōʻike haʻihelu hoʻoili: χ2 (4, n = 34) = 13.06, p < 0.011. No laila, hōʻole ʻia ke kuhiakau kūpapa.
[9] Mary Sing, ua nīnauele ʻia e Larry Kimura. 1982. "HV24.281A." Ka Leo Hawaiʻi. KCCN Radio, (Pepeluali 9). He kāhea kelepona ia nīnauele.
[10] Abraham Fornander. 1917, 1993. Kaao no Halemano. Vol. V, in Fornander Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore, by Abraham Fornander, 229-263. Honolulu, HI: Hale Hōʻikeʻike ʻo Pihopa. ʻaoʻao 263.
[11] S.N. Haleʻole. 1863, 2001. Ke Kaʻao o Lāʻieikawai. Hilo, HI: Hale Kuamoʻo. ʻaoʻao 13.
[12] Larry Kauanoe Kimura, ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2024. ʻIke ānuenue (Iune 23).
[13] Abraham Fornander, 2021. Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore VI. Vol. VI. 3 vols. Honolulu, HI: Short Stack of Native Books., ʻaoʻao 109.
[14] Moses Manu. 1885, 2002. He Moolelo Kaao no Keaomelemele. Honolulu: Ka Paʻi Palapala a ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha. ʻaoʻao 102
[15] Hooulumahiehie, 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Naʻi Aupuni, Ianuali - May 1. ʻApelila 13: 1.
[16] Hoʻoulumāhiehie, 1906,2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 197.
[17] Hooulumahiehie, 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Naʻi Aupuni, Ianuali - May 1. ʻʻApelila 21: 1.
[18] S.N. Haleʻole. 1863, 2001. Ke Kaʻao o Lāʻieikawai. Hilo, HI: Hale Kuamoʻo. ʻaoʻao 163.
[19] Abraham Fornander, 2021. Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore VI. Vol. VI. 3 vols. Honolulu, HI: Short Stack of Native Books., ʻaoʻao 109.
[20] Moses Manu. 1885, 2002. He Moolelo Kaao no Keaomelemele. Honolulu: Ka Paʻi Palapala a ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha. ʻaoʻao 40
[21] k.l. ʻaoʻao 102.
[22] k.l. ʻaoʻao 65.



na Manuel Balesteri | Dreamstime.com