top of page
Ka Uakoko
 

Nā hiʻohiʻona o ka uakoko

Eia nā wehewehena i ʻohi ia no ka uakoko:[1]

Pukui/Elbert:  1. n.  He ānuenue haʻahaʻa, pili pono, he ua me ka waihoʻoluʻu koko.

3. n.  He aka no nā waihoʻoluʻu ānuenue i loko o ke ao.

Andrews: He ao e kū me kekahi mau waihoʻoluʻu like ʻole, e like me ke ānuenue.

Parker: He ao e aka ana i nā waihoʻoluʻu ānuenue; He kia ānuenue. Huaʻōlelo manaʻo like: Koʻiʻula.

Laulā loa nā wehewehena o nā puke wehewehe no ka uakoko, a malia paha, paʻakikī nō ka hoʻomaopopo ʻana i nā hiʻohiʻona kikoʻī o ka uakoko e pili ana i kekahi o nā ʻano ānuenue ʻē aʻe, e laʻa ka pūnohu, ka ʻōnohi, a me ke koʻiʻula. No ke aha? Like kekahi o ko lākou welo kūlana ʻelua, a kūʻē ka manaʻo o kekahi mau mea ʻimi naʻauao Hawaiʻi e pili ana i nā manawa a me nā pōʻai o ka uakoko e ʻōʻili ai. No laila, he aha nā welo o ka uakoko? Hōʻike ʻia kekahi uakoko ma loko o nā o lalo iho. Eia ia welo i loaʻa ma muli o ka noiʻi no kēia papahana nei:

ʻO ka welo mua:                    He ānuenue haʻahaʻa

ʻO nā welo kūlana ʻelua:        He ānuenue nona ka waihoʻoluʻu ʻulaʻula ma ka nui

                                              He ānuenue pili i ke ao

             He uakoko (na Manuel Balesteri | (Dreamstime.com)                                               He uakoko (na Dick Jordan)

 

Aia kekahi ʻōlelo noʻeau e pili ana i ka uakoko, penei: “Lei Mahiki i ka ua kōkō ʻula.”[2] ʻO ia hoʻi, e lei aku ana ʻo Mahiki i kekahi lei ua ānuenue. ʻO ke kōkō ʻula, he naepuni ia nona ka waihoʻoluʻu ʻula, e like me ke ānuenue e hāliʻi ana. Like a like ka uakoko me ke kōkō ʻula? I ke kuanaʻike o kahi kumu, ʻaʻole like. ʻO ka uakoko, ʻo ia ke ānuenue kokoke i ka mea nānā. Hiki i ka mea nānā ke kīkoʻo i ka lima a pā ia ānuenue. ʻO ke kōkō ʻula, ʻo ia kahi waihoʻoluʻu wale nō.[3] E like me ka ʻōnohi ʻula, he hōʻailona ka uakoko no kekahi kaikaina o Pele, ʻo ia hoʻi ʻo Hiʻiakanoholani.[4]

Nā pōʻai lewa o ka uakoko e ʻōʻili ai

I kekahi mau manawa, ʻōʻili ke ʻano ānuenue uakoko i ka lewa lani. Wahi a Nawahi,

(ʻo ka uakoko), “Oia no kekahi wahi apana, a mahele paha o ke Anuenue, e pili ana a e kau ana paha ma ke Aouli o ka Lani. Ua ikepinepine oia i na wa kakahiaka a me na wa ano ahiahi, e kau ana iloko o na pohina ao lahilahi loa; a i ole ia, ma na kihi welelau paha, o na ao uakilihune e kau ana iloko o ka lewa lani i kahi mamao loa.”[5] ʻOkoʻa ia manaʻo o Nawahi, ʻokoʻa kekahi wehewehena ma loko o nā puke wehewehe Hawaiʻi. ʻO ia hoʻi, he ānuenue haʻahaʻa, pili pono, he ua nona ka waihoʻoluʻu koko.[6] No laila, me he mea lā, ʻo kekahi hapa o ka lewa lani lewa ka pōʻai o ka uakoko e ʻōʻili pinepine aʻe ai.

Nā manawa o ka uakoko e ʻōʻili ai

 

Ma ke kuanaʻike ʻepekema, ʻo nā mea e pono ai no ka ʻōʻili ʻana o ka uakoko,ʻo ia ke anahonua pololei o ka lā me ka mea nānā, a me ka nui o nā huna wai i ke aouli. Like ka manaʻo ʻepekema me ko Nawahi, no ka mea, ʻike pinepine ʻia ka uakoko i nā wā kakahiaka a me nā wā ano ahiahi, ʻo ia nā manawa o ka hoʻēmi ʻia ʻana o nā waihoʻoluʻu uliuli a me ka ʻōmaʻomaʻo e ka lewa paʻapū. Ma ke kuanaʻike Hawaiʻi, hiki ke ʻōʻili ia ma nā manawa a pau, na nā akua e kuhikuhi i ka ʻōʻili ʻana.

Nā hōʻailona o ka uakoko

Ma loko o kā Fornander, “O keia kekahi o na hoailona alii. He ua ula kekahi olelo ana o ka uakoko, ina ma ka aina, a ina ma ka moana. Ina e ike ia kekahi uakoko ma ka aina a ma ka moana paha, alaila, penei i oleloia e kekahi kahuna. “Owai la ke alii e make ana i keia uakoko?” He nui na ano o keia hoailona e pili ai i na ’lii, ina he alii make, a i ole, he alii hanau paha, a i ole he alii e hiki mai ana paha, a i ole e hele aku ana paha. O keia mau hoailona alii, ua like no ia me ke kui ana o ka hekili, a ma ke olapa ana o ka uwila, a me ke kualau ma ka moana, he mau hoailona alii lakou a pau, ina he alii make, alii hele paha i ka huakai, a i ole, he alii hanau paha. Aole no e hiki wale ana keia mau hoailona i na la a pau, aia no a hiki i ka manawa e kupono ai no ia mau hoailona, alaila ike ia aku la.”[7] Ua loaʻa kekahi mau laʻana o ia mau hōʻailona ma loko o nā moʻolelo Hawaiʻi kuʻuna, a loaʻa nō hoʻi kekahi mau hōʻailona ʻē aʻe. Hōʻike ʻia nā hōʻailona uakoko a pau ma loko o ka Pakuhi o lalo.

He ʻumi kumamāhā hōʻailona like ʻole o ka uakoko ma loko o nā kūmole i kālailai ʻia. ʻOi aku ka huinanui (he 15) o nā hōʻailona pili i kekahi neʻe ʻana ma mua o nā hōʻailona i kupu i nā hui ʻē aʻe. Ua hoʻohana hou ʻia ia hōʻike haʻihelu hoʻoili no ka hoʻomaopopo ʻana i nā huinanui o nā hui hōʻailona he ʻelima e pili ana kekahi i kekahi. ʻO ka hopena, hōʻole ʻia ke kuhiakau kūpapa. No laila, ʻoi aku ka huinanui o kekahi mau hui ma mua o nā hui ʻē aʻe.[8] ʻO ka hui hea? Malia paha, ʻo ka hui nona nā hōʻailona pili i kekahi neʻe ʻana.

Nā hōʻailona o ka uakoko

Ka hānau ʻia ʻana o kekahi mōʻī, aliʻi kiʻekiʻe, ʻeʻepa:

 

ʻOiai e kūkākūkā ana kahi mea kipa i ka papahana lekiō ʻo Ka Leo Hawaiʻi, ua haʻi hou ʻo ia i kekahi moʻolelo i haʻi ʻia iā ia e kona kupunawahine, ʻo ia hoʻi, no ka manawa o ko Kamehameha hānau ʻia ʻana i ka moku ʻo Kohala ma Hawaiʻi. Wahi āna, ua hānau ʻia ʻo Kamehameha ma kahi kokoke i ka heiau ʻo Moʻokini. I ia manawa, kuʻi ka hekili, ʻōlapa ka uila, a kū ka uakoko. ʻO ia nā hōʻailona o kona hānau ʻia ʻana.[9]

 

He ʻōuli/wānana:

Ma loko o ke kaʻao no Halemano, aia ʻo Huaa lāua ʻo Kulukulua ma Kalaupapa ma Molokaʻi. He mau aliʻi lāua no Hawaiʻi lāua. Ua makemake lāua e hoʻouka kaua iā Waiahole no ka hoʻihoʻi ʻia mai o ka wahine a Kamalalawalu. Ua kūkākūkā i nā kāhuna no kekahi wānana e pili ana i ke kaua, a penei ka manaʻo o ia mau kāhuna;  “I holo kakou i ka moana, a i uhi ka noe ma ka hikina, na kakou ka make, a ina i pamaloo a pae kakou i uka, na Oahu ka make. Eia ka lua; i halii ka ua koko i ka moana a hiki i ka aina, hee o Oahu ia kakou.”[10] Ma kā lākou holo ʻana i ka moana, ua uhi ia e ka noe, a me ka uakoko, ma hope o ka pae ʻana, ʻo ka luku ʻia akula nō ia o Waiahole.

Ka haʻalele ʻana o ke aliʻi, akua:

 

E like me kā Fornander wehewehe ʻana, i kekahi manawa, he hōʻailona ka uakoko no ka haʻalele ʻana o kekahi aliʻi. I kekahi laʻana mai ke kaʻao o Lāʻieikawai, ʻōʻili pū ka uakoko me ka pūnohu. “Iā Lāʻieikawai mā i haʻalele ai iā Kalaeloa i ia kakahiaka, ala aʻela ka makāula, e kū ana ka pūnohu i ka moana a me ka uakoko, aia naʻe, ua uhi paʻapū ʻia ka moana e ka noe a me ke ʻawa ma waena o Molokaʻi a me Lānaʻi.”[11] Kupu pinepine pū ka uakoko me ka pūnohu. 

He manawa kūpono e hoʻi mai ai:

 

Eia kahi manaʻo o kekahi kumu. Ma ka moku o Keawe, i Waimea hoʻi, kau ka uakoko i ka ʻāina kiʻekiʻe, ka ʻāina mauna. ʻŌʻili maila ka uakoko ma luna o ka ʻāina ma Waimea, eia naʻe, ʻaʻole ma luna o nā puʻu o Waimea, a ʻaʻole ma luna o Maunakea. Aia ma lalo, pili i ka ʻāina. No ka mea, ʻo ke anilā o ia wahi, kolo haʻahaʻa ka uhiwai. Ke nānā ʻia ka uakoko mai ke kai mai ma luna o ka ʻāina o Waimea e ka poʻe e noho ana i kahakai, he hōʻailona ia no lākou. ʻO ia hoʻi, ʻo ia ka wā e pā makani nui ana i kai ma waena o Kawaihae a hiki paha i Kona ʻākau. No laila, ʻaʻole e holo i waho o ka moana i ka hele lawaiʻa o pilikia auaneʻi i ka makani ikaika, i kapa ʻia ʻo Kaumuku.[12] He manawa kūpono nō e hoʻi ai i ka hale.

He hōʻailona no ka make ʻana o kekahi aliʻi:

 

​Ma loko o kā Fornander puke: "O keia kekahi o na hoailona alii. He ua ula kekahi olele ana o ka uakoko, ina ma ka aina, a ina ma ka moana. Ina e ike ia kekahi uakoko ma ka aina a ma ka moana paha, alaila, penei i oleloia e kekahi kahuna. "Owai la ke alii e make ana i keia uakoko?""[13]

Ka ʻaʻahu ʻia o kekahi aliʻi:

Ma loko o ka moʻolelo o Keaomelemele: “...a kahea aela oia i ka punohu a me ka ua koko i kapa no ke keiki e wahi ae ai, he manawa ole, ku ana keia mau mea elua a lilo akula ia laua ka paa ana, a no keia manawa i loli ano e ae ai ua wahine nei a nalo wale akula."[14] 

Ka noho ʻana ma luna o kekahi ānuenue:

Ma loko o ka moʻolelo o Hainakolo: “...I nana aku auanei ko ia nei hana, ua uhi paa ia ia wahi e ka ua koko ula. A aia iloko o keia ula pu o ka ua koko, e noho mai ana o Hainakolo me kona nani nohoi apau: Aia o Keaniniulaokalani ke noho la ma ka aoao hema ae o Hainakolo, a o Kaaunaikahakoiwailani ame Kapo me keia aoao aku nei laua o Lonokaialohia...[15]

Ka nohona o kekahi aliʻi/mōʻī/ʻeʻepa/kupua/akua/ʻuhane:

Ma ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele: E ʻimi ana ʻo Hiʻiaka lāua ʻo Wahineʻōmaʻo no ka ʻuhane o Lohiʻau ma loko o ke ana ma nā pali o Kēʻē. Ua loaʻa ka pūniu nona ka ʻuhane o Lohiʻau, a ʻōʻili kekahi ānuenue penei: “A ma luna iho o ua wahi pūniu lā e pipiʻo iho ana nā lihilihi o ke ānuenue. Hoʻomaopopo ihola ʻo Hiʻiaka ʻo ia ka pūniu i uhao ʻia ai ka ʻuhane o ke kāne e Kalanamainuʻu mā.”[16] 

Ka ʻoluʻolu o nā akua i ka mōhai a i ʻole ka pule:

Ma loko o ka moʻolelo o Hainakolo: “I ka pau ana o keia pule o Leimakani o ka ia i aaki ae ai ka ua koko a paa loa o loko o ka hale; aohe me hia i ko Leimakani mau maka ke ike aku.”[17]

He hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi i ka lā:

Ma loko o ka moʻolelo o Lāʻieikawai: “Hoʻokahi malama o ka ʻino ma ka ʻāina no ka hōʻailona hope. Ma ke kakahiaka, i nā kukuna o ka lā i haʻalele iho ai i nā mauna, ʻike ʻia akula ʻo Kaʻōnohiokalā e noho ana i loko o ka wela kūkanono o ka lā ma waena pono o ka luakālai i hoʻopuni ʻia i nā ānuenue a me ka ua koko.”[18]

He hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi/akua:

​Ma loko o kā Fornander puke: "O keia kekahi o na hoailona alii."[19]

He ʻōlelo hoʻohālike/wāwae/hōʻailona no kekahi aliʻi/akua:

Ma loko o ka moʻolelo o Keaomelemele:  

“Aia i Waolani kuu lei ua koko ula,
He lei na ka uanoe i kui a lawa,
Hoolawa i kuu manao me ka waimaka,
Mauna i ke kino ke aloha,
Aloha aku i ka maka o ka makua,
I kuu kaikunane hanau mua,
E hoi –e—hoi mai hoi---.”[20]

 

He ala ānuenue i ka mahina/lewa/pali/ola ma hope:

Ma loko o ka moʻolelo o Keaomelemele: "Ia Ku ma i puka aʻe ai a huli a nana ae la i luna i ka lewa, aia hoi ke anuenue me ka punohu a me ka ua koko e hele ana i loko o ka lewa me ka nani nui launa ole mai, oiai, aia no ka wawae ma ka puka o ka hale o Hina ma kahi i ku ai,...”[21]

Ka hiki mai auaneʻi o kekahi mōʻī/aliʻi/ʻeʻepa/kupua/akua:

Ma loko o ka moʻolelo o Keaomelemele: “,...i loa no a pau keia olelo a ua moo ne ka iho la no ia o ka ua koko a me ka punohu a uhi ana ma luna o laua nei, a ike mai la na kanaka o ia wahi i keia wahi kaikamahine uuku ui launa ole e hele ana i loko o ka ua koko a me ka punohu.”[22]

 

[1] Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.

[2] Mary K. Pukui. ʻŌlelo Noʻeau. Honolulu, HI: Bishop Museum Press (1983): #1972, ʻaoʻao 213. Print

[3] Kimokea Keaulana, ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2021. (ʻApelila 19).

[4] Hoʻoulumāhiehie, 1906,2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 1.

[5] Joseph Nawahi, "Ke Anuenue a me Ka Luakalailani." Ka Leo o ka Lahui, Mei 24, 1893: 2-3.

[6] Mary K. Pukui and Samuel H. Elbert. 1986. Hawaiian Dictionary (Revised and Enlarged Edition). Honolulu, HI: University of Hawaiʻi Press. ʻaoʻao 362.

[7] Abraham Fornander, 2021. Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore VI. Vol. VI. 3 vols. Honolulu, HI: Short Stack of Native Books. ʻaoʻao 108.

Hoʻopuka ʻia nō hoʻi ia mau manaʻo ma loko o kekahi ʻatikala nūpepa: ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau. 1930. "Moolelo no ko Hawaii Oihana Kahuna KAPAIA KA OIHANA HOOMANA NO KA I'A KU." Ka Hoku o Hawaii, Iulai 8.

[8] ʻO ka hopena o ka hōʻike haʻihelu hoʻoili:  χ2 (4, n = 34) = 13.06, p < 0.011. No laila, hōʻole ʻia ke kuhiakau kūpapa.

[9] Mary Sing, ua nīnauele ʻia e Larry Kimura. 1982. "HV24.281A." Ka Leo Hawaiʻi. KCCN Radio, (Pepeluali 9). He kāhea kelepona ia nīnauele.

[10] Abraham Fornander. 1917, 1993. Kaao no Halemano. Vol. V, in Fornander Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore, by Abraham Fornander, 229-263. Honolulu, HI: Hale Hōʻikeʻike ʻo Pihopa. ʻaoʻao 263.

[11] S.N. Haleʻole. 1863, 2001. Ke Kaʻao o Lāʻieikawai. Hilo, HI: Hale Kuamoʻo. ʻaoʻao 13.

[12] Larry Kauanoe Kimura, ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2024. ʻIke ānuenue (Iune 23).

[13] Abraham Fornander, 2021. Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore VI. Vol. VI. 3 vols. Honolulu, HI: Short Stack of Native Books., ʻaoʻao 109.

[14] Moses Manu. 1885, 2002. He Moolelo Kaao no Keaomelemele. Honolulu: Ka Paʻi Palapala a ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha. ʻaoʻao 102

[15] Hooulumahiehie, 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Naʻi Aupuni, Ianuali - May 1. ʻApelila 13: 1.

[16] Hoʻoulumāhiehie, 1906,2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 197.

[17] Hooulumahiehie, 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Naʻi Aupuni, Ianuali - May 1. ʻʻApelila 21: 1.

[18] S.N. Haleʻole. 1863, 2001. Ke Kaʻao o Lāʻieikawai. Hilo, HI: Hale Kuamoʻo. ʻaoʻao 163.

[19] Abraham Fornander, 2021. Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore VI. Vol. VI. 3 vols. Honolulu, HI: Short Stack of Native Books., ʻaoʻao 109.

[20] Moses Manu. 1885, 2002. He Moolelo Kaao no Keaomelemele. Honolulu: Ka Paʻi Palapala a ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha. ʻaoʻao 40

[21] k.l. ʻaoʻao 102.

[22] k.l. ʻaoʻao 65.

uakoko 1.jpg
uakoko 2.jpg

na Manuel Balesteri | Dreamstime.com

bottom of page