
Ka Punakea
Nā hiʻohiʻona o ka punakea
Ma loko o nā puke wehewehe, ʻo kēia ka wehewehena o ka punakea:[1]
Pukui/Elbert: n. He ānuenue poahi.
ʻO ka welo mua: He ānuenue ʻāweʻaweʻa
ʻO nā welo kūlana ʻelua: He ānuenue poahi
He ānuenue nona ka waihoʻoluʻu keʻokeʻo he nui
He punakea (na Hoaloha Westcott).
ʻO ka punakea, he mea ia e pono ai ka noiʻi maiau ʻia, no ka mea, he mau wehewehena ko ka huaʻōlelo punakea. I kekahi manawa, he mau one kahakai ia a nā nalu nui i nou aku ai i uka, a i kekahi manawa, he ānuenue ʻāweʻaweʻa ia.[2] Ahuwale paha ka waihoʻoluʻu o ia ānuenue ma muli o kona inoa, ʻo ia hoʻi, ke keʻokeʻo. No laila, ua like paha ka punakea me ke ānuenue keʻokeʻo, eia naʻe, he ānuenue noe, he ānuenue ʻāweʻaweʻa hoʻi ia. Eia kekahi, ʻaʻole i ʻākāka ka wehewehena a Pukui mā e pili ana i ka waihoʻoluʻu. No laila, malia paha, inā he ānuenue poahi, a laila, he punakea ia. Eia hou kekahi, hiki paha ke ʻōʻili ma ke ʻano he piʻo, a i ʻole he hunahuna ānuenue.
I ke kuanaʻike o kahi kumu, ʻike pinepine ʻia nā ānuenue keʻokeʻo ma luna o Maunakea, a kapa ʻia he punakea.[3] ʻAʻole paha like ia manaʻo me ka wehewehena o Pukui mā, no ka mea, ʻaʻole i hoʻopuka ia kumu i ke ʻano poahi o ka punakea. ʻAʻole i hewa ia manaʻo, ua ʻokoʻa wale nō. Hōʻike ʻia kahi punakea ma loko o nā Kiʻi o luna aʻe.
Nā pōʻai lewa o ka punakea e ʻōʻili ai
ʻOiai, he ānuenue poahi wale nō ia, malia paha, hiki ke ʻike ʻia i nā pōʻai lewa e like me ko ka piʻo ānuenue piha. ʻO ia hoʻi, ka lewa lani, ka lewa nuʻu, a me kekahi hapa o ka lewa lani lewa.
Nā manawa o ka punakea e ʻōʻili ai
Ma ke kuanaʻike ʻepekema, kaukaʻi ʻia nā waihoʻoluʻu i mea e ʻike ai i ke anawaena o nā huna wai i ka lewa. Ke ʻike ʻia ka punakea, pūailewa ka uhiwai i ke ea. Aia paha he mahina maikaʻi no ka nānā ʻana i ka punakea? I ke kuanaʻike o kahi kumu, ʻo ka mahina maoli ʻo ʻIkuwā kekahi mahina o ka punakea e ʻōʻili pinepine ai, penei: “Ikuwa - o Ikuwa, ke kane, o Paaikaiaualewa, ka wahine, hanau kanaka leo nui. He malama keia e ku ai ka ino; o ka “Ikuwaikepohakoeleele” keia. Kukui ka hekili, olapa ka uwila, ka ke kaikoo, ku ka punakea.”[4] Aia ka mahina ʻo ʻIkuwā ma ka manawa o nā mahina o ʻOkakopa a me Nowemapa i kēia au. ʻO ka mea maʻamau, ʻoʻolokū ia mau mahina.
Nā Hōʻailona o ka punakea
Kākaʻikahi nō ke kupu ʻana o ka punakea ma loko o nā moʻolelo Hawaiʻi kuʻuna. Ua loaʻa wale nō hoʻokahi laʻana. Aia ma loko o ka moʻolelo o Kawelo.
Ka hiki mai auaneʻi o kekahi aliʻi, ʻeʻepa, kupua:
Iā Kawelo lāua ʻo Maʻakuakēkē e lawaiʻa ana, ʻōʻili auaneʻi ke kupua, ʻo ia hoʻi, ʻo Uhumākaʻikaʻi. ʻO ka punakea kekahi o nā hōʻailona i kupu ma mua pono o ka hiki ʻana o Uhumākaʻikaʻi, penei: “ʻAʻole i liʻuliʻu ia lawaiʻa ʻana aku a lāua, ʻo ka ʻae maila nō ia o ka makani, piʻi maila ka ʻino, kū ka punakea i ka moana, hao maila ka ua noe, paʻa nā pali, puni lāua nei i ka ʻino.”[5]
[1] Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.
[2] Wehewehe Wikiwiki. n.d. Ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo. https://hilo.hawaii.edu/wehe/. (Pukui/Elbert).
[3] Kuʻulei Kanahele, ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2021. (Pepeluali 2).
[4] J.M. Poepoe 1906. "Moolelo Hawaii Kahiko." Ka Nai Aupuni, Okatoba 29: 1.
[5] Hoʻoulumāhiehie. 2009. Ka Moʻolelo Hiwahiwa o Kawelo. Edited by Hiapo Perreira. Honolulu, HI: Bishop Museum Press., ʻaoʻao 222.

na Hoaloha Westcott