top of page
Ka ʻŌnohi ʻula

Nā hiʻohiʻona o ka ʻōnohi ʻula

 

Ma loko o nā puke wehewehe, ʻo kēia ka wehewehena o ka ʻōnohi ʻula:[1]

 

Kiʻi 1. He ʻōnohi ʻula (na mapio.net)

Pukui/Elbert:  n., Mākole; ʻāpana ānuenue ʻula; he ao nona nā waihoʻoluʻu ʻula o ke ānuenue; He ʻano kapa ʻula; manaʻo hoʻonalonalo, huhū wela loa, inaina.

           

Like nō ka ʻōnohi ʻula me ka ʻōnohi, eia naʻe, ʻo ka hapa nui loa o nā waihoʻoluʻu, ʻo ia ka ʻulaʻula.

ʻO ka welo mua:                    He hunahuna ānuenue

ʻO nā welo kūlana ʻelua:        He ānuenue pili i ke ao

                                              He ānuenue nona ka waihoʻoluʻu ʻulaʻula ma ka nui

 

Aia he ʻōlelo noʻeau e pili ana i ka ʻōnohi ʻula, penei: “ʻŌnohi ʻula i ka lani.”[2] He hunahuna ʻo ia no kahi ānuenue. Hōʻike ʻia kekahi mau ʻōnohi ʻula ma loko o nā Kiʻi o lalo nei.

            He ʻōnohi ʻula (na Mapio.nei)                                                   He ʻōnohi ʻula (na Hoaloha Westcott)

​Nā pōʻai lewa o ka ʻōnohi ʻula e ʻōʻili ai

Like nō nā pōʻai lewa o ka ʻōnohi ʻula nāna e ʻōʻili mai me ko ka ʻōnohi. ʻO ia hoʻi ka lewa lani lewa, lewa nuʻu, a me ka lewa lani. 

Nā manawa o ka ʻōnohi ʻula e ʻōʻili ai

Like nō hoʻi nā manawa o ka ʻōnohi ʻula e ʻōʻili ai me ko ka ʻōnohi. Eia naʻe, ʻike pinepine ʻia paha i ka manawa o ka pōʻai  lā ʻo Kahikikepapanuʻu (Napoʻo a i ʻole lā), ʻo ia hoʻi, ka manawa o ka lā haʻahaʻa.[3]

Nā hōʻailona o ka ʻōnohi ʻula

ʻElima hōʻailona like ʻole o ka ʻōnohi ʻula ma loko o nā kūmole i kālailai ʻia. Hōʻike ʻia ma loko o ka Pakuhi o lalo iho. He 20 ka huinanui o ia mau hōʻailona. ʻOi aku ka huinanui o nā hōʻailona pili i ka nohona (he 11) ma mua o ko nā hui ʻē aʻe. Ua hoʻohana hou ʻia ia hōʻike haʻihelu hoʻoili no ka hoʻomaopopo ʻana i nā huinanui o nā hui hōʻailona he ʻehā e pili ana kekahi i kekahi. ʻO ka hopena, hōʻole ʻia ke kuhiakau kūpapa. No laila, ʻoi aku ka huinanui o keahi mau hui ma mua o nā hui ʻē aʻe.[4] ʻO ka hui hea? Malia paha, ʻo ka hui nona nā hōʻailona pili i ka nohona.

He mea hoihoi e pili ana i ka ʻōnohi ʻula, lehulehu nō nā kaikaina o ke akua wahine ʻo Pele. ʻO Hiʻiakanoholani kekahi o ia mau kaikaina. ʻO ka ʻōnohi ʻula a me ka uakoko kona mau hōʻailona.[5]

Nā hōʻailona o ka ʻōnohi ʻula

Ka nohona o kekahi aliʻi, mōʻī, ʻeʻepa, kupua, akua, ʻuhane paha:

 

ʻŌʻili pinepine mai kekahi mau ʻōnohi ʻula ma loko o ka moʻolelo o Hainakolo. He mau lā ma hope o kā Kuaikauakama hui pū ʻana mai me Hina, ka mea e ʻauʻau ana ma kona kiʻowai kapu ma kaʻe o ka wailele ʻo Hiʻilawe, ʻōʻili aʻe kekahi ʻōnohi ʻula ma luna o ka piko o Maunakea, penei: “...elike me ia i hoike mua ia ae nei, aia hoi, ua ikeia kekahi mea kupaianaha loa maluna o ka piko o Maunakea, oia hoi, ke ku mau ana o kahi onohi ula, i like ke okooko ula weo o kona mau ano apau me he ahi la.”[6] ʻO ia ʻōnohi ʻula, ʻo ia ka hōʻailona o ko ka mea kupaianaha noho ʻana i ka wēkiu o Maunakea, ʻo ia hoʻi ʻo Kuaikauakama, penei: “O keia onohi ula weweo e ikeia nei i keia mau la, oia no ka hoailona hoike no kahi i noho ai o ke kanaka opio e lilo aku ana i luaui makuakane no ka mea nona keia moolelo...oia no ke kanaka opio nona keia punohu ula e ku nei iluna o Maunakea.”[7] Hoihoi nō ka hoʻopuka ʻana i nā hua ʻo ʻōnohi ʻula a me pūnohu ʻula e pili ana i nā waihoʻoluʻu like i ka lewa.

He hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi, akua:

 

Ma loko o ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele, ua hōʻea ʻo Hiʻiaka mā ma ka lae ʻo Kaʻena ma ka mokupuni ʻo Oʻahu. ʻOiai ʻo Lohiʻau e noho mālie ana i ka waʻa, ʻike kekahi mau poʻe i ka hōʻailona o Lohiʻau, penei: “Akā, na kekahi poʻe hoʻi o mākou i hoʻōho aʻe nei i ke kū a ka ʻōnohi ʻula ma luna pono o ua wahi waʻa nei, a i ko mākou nānā aku nei, ʻike ʻiʻo akula mākou i ka mea hou.”[8]

He ʻōuli/wānana:

Ma loko o kā G.K.P mana o ka moʻolelo o Hainakolo: "He mau la pokole wale no mamua aku o ka la a kaua e ka makamaka i ike ai ia Hina e auau ana ma kona kiowai kapu, elike ma ia i hoike mua ia ae nei, aia hoi, ua ikeia kekahi mea kupanaha loa maluna o ka piko o Maunakea, oia hoi ke ku mau ana o kekahi onohi ula i like ke okooko ula weo o kona mau ano apau me he ahi ala."[9]

He ʻōlelo hoʻohālike/wāwae/hōʻailona no kekahi aliʻi/akua:

Ma loko o ka moʻolelo o Keaomelemele: “...hu mai la ko laua aloha i ka wa o laua i kii ai i Kuaihelani, no laila, puana like ae la laua i ko laua i ko laua leo mele:

Auwe no hoi oe – e ka luhi maua
O oe ia e ka maka o ka onohi
Onohi ula i ka maka o ka uwila
Anapu i ka lewa nuu
Malamalama i Kuaihelani
He lani oe na ka ua koko
Na Kuaohialaka
Me Hinawelelani
Auwe ka luhi o maua – e

Ia Lanihuli ma e oli aku nei me ka leo uwe, akahi no a mao iki ae ko Paliuli manao—a ike mai la ia laua nei, hookahi ko lakou uwe like ana.”[10] 

Ka hiki mai auaneʻi o kekahi mōʻī/aliʻi/ʻeʻepa/kupua/akua:

Ma loko o ka moʻolelo kaʻao no Namakaokapaoo: "Oia hele hoi keia o lakou nei a kokoke e hiki i kauhale, malie loa ae nei, pau ka olapa ana a ka uila, a wehe ae nei ka lani, kalae na kuahiwi aohe kau wahi ao, a eia no ka punohu ula a me ka onohi ula ke kau pono nei maluna o ua keiki nei, a ke pipio nei o ke anuenue mao a maanei o lakou nei."[11]

 

[1] Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.

[2] Mary K. Pukui. (1983). ʻŌlelo Noʻeau. Honolulu, HI: Bishop Museum Press. #2522, ʻaoʻao 275

[3] David K. Lynch and William Livingston. 1995. Color and Light in Nature. Cambridge: Press Syndicate of the Unversity of Cambridge. ʻaoʻao 106.

[4] ʻO ka hopena o ka hōʻike haʻihelu hoʻoili:  χ2 (3, n = 20) = 12.4, p < 0.01. No laila, hōʻole ʻia ke kuhiakau kūpapa.

[5] ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau. (1908). "Ka Mooleo Kaao o Hiiaka-i-ka-Poli-o-Pele." Kuokoa Home Rula, Ianuari 24: 1.

[6] ʻHooulumahiehie, 1907 - 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Nai Aupuni, Ianuali - Mei 1. Ianuari 4: 1.

[7] k.l.

[8] Hoʻoulumāhiehie 2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 258.

[9] G.K.P. 1912. "He Moolelo Kaili Puuwai no HAINAKOLO." Ke Au Hou, Ianuari 17. ʻaoʻao 7.

[10] Moses Manu,  (2002).  He Moolelo Kaao no Keaomelemele.  Honolulu, HI:  Bishop Museum Press.  ʻaoʻao 40.

[11] Ilihia, John K. 1895. "He Moolelo Kaao no Namakaokapaoo." Ka Nupepa Kuokoa, Maraki 23: 1

onohiula 1.jpg
onohiula 2.jpg
onohiula 3.jpg

na  Hoaloha Westcott

bottom of page