top of page
Ka ʻŌnohi
 

Nā hiʻohiʻona o ka ʻōnohi

 

Ma loko o nā puke wehewehe, Eia ka wehewehena no ka ʻōnohi:[1]

Pukui/Elbert:   2. n., ʻāpana, huna o kekahi ānuenue.

Pukui/Elbert: 1. n. He hapa ānuenue a i ʻole he ʻāpana ānuenue.

Parker:  4. He ao liʻiliʻi e hoʻoaka i nā waihoʻoluʻu o nā kukuna lā. “Ike aku la oia e ku ana ka onohi iluna pono o Maunalei. Laieik 25.”[2]

He pilina wehena ʻole nō ko ka ua me ke ānuenue. ʻO ka mea maʻamau, he koina ka ua a i ʻole ka uhiwai no ka ʻōʻili ʻana o nā ʻano ānuenue like ʻole. Nui ʻino nō paha nā inoa i pili me nā mokupuni a pau o kēia pae ʻāina nei.[3] Eia kekahi, aia kekahi wehewehena no ke ao ʻōnohi ma loko kā Pukui/Elbert puke wehewehe, penei: ao ʻōnohi n., he ao nona nā waihoʻoluʻu ānuenue (ʻōnohi). Eia nā welo o ka ʻōnohi:

ʻO ka welo mua:                    He hunahuna ānuenue

ʻO nā welo kūlana ʻelua:        He ānuenue pili i ke ao

 

 He welo kūlana ʻelua hou paha, ʻo ia ke kohu ʻana o ka ʻōnohi me kekahi ʻano poepoe. No ke aha? Me he mea lā, ua kapa ʻia ke ʻano ānuenue ʻōnohi ma muli o kona kohu iki ʻana me kekahi mau mea poepoe ʻē aʻe i kapa ʻia he ʻōnohi, e laʻa ka ʻōnohi o ka maka, ka ʻōnohi o kekahi apo, a me ka ʻōnohi o kekahi pōʻai. Like ia manaʻo me ko Kuluwaimaka e pili ana i ke ʻano o ka ʻōnohi.[4]

He ʻōnohi (na Mike Klug)

               He ʻōnohi (na Hoaloha Westcott)                                                                 He ʻōnohi (na Hoaloha Westcott)

 

Ma loko o kā Fornander, “He wahi ua no ia maluna pono o na ao, i hoopuniia e na aopolohiwa; he wahi ua i huipuia e na waihooluu o ke anuenue. Ua kapaia aku ia e na kakaolelo o ke alii, he onohi. O keia kekahi o na hoailona alii e pili ana i ka oihanakahuna.”[5]

Ma ke kuanaʻike o kekahi kumu, ʻo kēlā me kēia hunahuna ānuenue, e kapa ʻia he ʻōnohi.[6] Eia naʻe, ʻaʻole hiki ke hōʻoia ʻia ia manaʻo e kekahi kūmole ʻē aʻe. Hōʻike ʻia kekahi mau ʻōnohi ma loko o nā Kiʻi o luna aʻe.

Nā pōʻai lewa o ka ʻōnohi e ʻōʻili ai

Ma muli o ko ka ʻōnohi pilina wehena ʻole me ke ao, ʻōʻili ia ma nā pōʻai lewa o nā ao e noho ai. ʻO ia hoʻi ka lewa lani lewa, ka lewa nuʻu, a me ka lewa lani. Hōʻike ʻia he ʻōnohi i kekahi kūlana haʻahaʻa ma loko o ke Kiʻi o luna hema e kau ana ma ka lewa lani lewa a i ʻole ma ka lewa nuʻu paha. Hiki ke ʻike ʻia ka ʻōnohi ma luna o ka ʻāina a me ka moana kekahi.

Nā manawa o ka ʻōnohi e ʻōʻili ai

 

Ma ke kuanaʻike ʻepekema, like nā manawa o ka ʻōnohi e ʻōʻili ai me nā piʻo ānuenue. Kaukaʻi kona ʻōʻili ʻana i ka nui o nā huna wai pili i nā ao. Ma ke kuanaʻike Hawaiʻi, hiki ke ʻōʻili ia ma nā manawa like ʻole o ka lā, aia ia i nā akua.

Nā hōʻailona o ka ʻōnohi

ʻElima hōʻailona like ʻole o ka ʻōnohi ma loko o nā kūmole i kālailai ʻia no kēia papahana nei. Hōʻike ʻia ma loko o ka Pakuhi o lalo iho. He 13 ka huinanui o ia mau hōʻailona. ʻOi aku ka huinanui o ke kupu ʻana o nā hōʻailona pili i ke kū ʻana (he 8). Ua hoʻohana hou ʻia ia hōʻike haʻihelu hoʻoili no ka hoʻomaopopo ʻana i ka huinanui o nā hui hōʻailona he ʻehā e pili ana kekahi i kekahi. ʻO ka hopena, hōʻole ʻia ke kuhiakau kūpapa. No laila, ʻoi aku ka huinanui o kekahi mau hui ma mua o ko nā hui ʻē aʻe.[7] ʻO ka hui hea? Malia paha, ʻo ia ka hui nona nā hōʻailona pili i ke kū ʻana.

Nā hōʻailona o ka ʻōnohi

Aia he ʻōlelo noʻeau e pili ana i ka ʻōnohi, penei: “Kau ka ʻōnohi aliʻi i luna.”[8]  He ʻōlelo hoʻohālike no ka ʻōnohi aliʻi, ʻo ia hoʻi, he ānuenue; he hōʻailona o nā akua e nānā ana i nā aliʻi; ʻōʻili ia i ia manawa.

He hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi, akua:

 

Ma loko o ka moʻolelo o Moikeha, ma hope o ka hala ʻana o Moikeha, lilo ʻo Kila (kekahi o kā Moikeha mau keikikāne) i aliʻi no Kauaʻi. ʻOiai e noho ana ma ka moku o Keawe, ʻōʻili kekahi ʻōnohi ma luna ona, penei: “I ka manawa o Kila i luna o Puaahuku, he kahuna ka mea nana i ike aku i loko o Pakaalana i ka pio mau o ka onohi alii”[9] 

    

Ka nohona o kekahi aliʻi, mōʻī, ʻeʻepa, kupua, akua, ʻuhane paha:

 

I kekahi manawa i ka moʻolelo o Hainakolo, iā Aniani (he kahuna) lāua ʻo kona kōkoʻolua e iho aku ana i ke kula pili o ka ʻāina kaulana o ka Ua Kipuupuu, e kūkākūkā ana e pili ana i ka ʻōnohi o ka poʻe o Waimea e nānā nei i kēlā manawa. Ua haʻi akula ʻo Aniani, penei: “He wahi onohi kamahao io nohoi kela. Aole kela he ao maoli; aka, he hale ohu keia no ke akua. He akua ka mea nona kela ohu.”[10]

Ka hiki mai auaneʻi o kekahi mōʻī, aliʻi, ʻeʻepa, kupua, akua paha:

 

 He mau ʻatikala ko kahi nūpepa nona ka moʻolelo kaʻao o Namakaokapaoo, aia kekahi laʻana o ia hōʻailona, penei; “Ninau aku nei ua ’lii la, auhea? Eia ae paha la, aia ka punohu la me ka onohi ke kau mai la iluna pono o Kahoaea… a pane aku nei ua mau makaula nei i ke alii. Ae, he oiaio o ke keiki eia aku a hoea mai, a nolaila e hoomakaukau ka hale, e mama ka awa…”[11]

He ʻōuli/wānana:

Ma loko o ka moʻolelo o Lāʻieikawai: “I kekahi lā i ka malama ʻo Kaʻaona i nā Kū i ka manawa kakahiaka nui, ʻike ʻāweʻaweʻa akula ʻo ia he wahi ʻōnohi ma Koʻolau o Hawaiʻi. I ia manawa, pūʻiwa koke aʻela ʻo ia me ka lele o kona ʻōʻili me ka maikaʻi ʻole o kona noʻonoʻo ʻana, akā, ua kali lōʻihi nō ʻo ia me ka hoʻomanawanui a maopopo leʻa ka hana a kēlā wahi ʻōnohi. A pau ia malama ʻokoʻa i ka hoʻomanawanui ʻia e ia a i kekahi malama aʻe i ka lā ʻo Kūkahi i ke ahiahi ma mua o ka napoʻo ʻana o ka lā, komo akula ʻo ia i loko o kona wahi heiau kahi i hoʻomākaukau ai no kona akua, a pule akula ʻo ia.”[12]

He ʻōlelo hoʻohālike/wāwae/hōʻailona no kekahi aliʻi/akua:

Ma loko o ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele: Ma waho o ka hale kilu o Peleʻula, e ʻimi ana ʻo Hiʻiaka iā Lohiʻau, ʻo ia ka mea e peʻe iho ana ma kekahi kumu lāʻau milo, loaʻa iā Hiʻiaka, penei; “Iā ia (Hiʻiaka) i hele aku ai, aia nō ʻo ia ke ʻike akula i ke kū mai o kekahi wahi ʻōnohi a ka hoʻokamahaʻo nui wale ma ke kumu lāʻau āna e ʻike aku nei. A ke ʻike akula nō hoʻi ʻo Hiʻiaka i kēia hōʻailona ʻano nui i pili wale nō i nā aliʻi ʻai moku o Hawaiʻi, a hoʻomaopopo ihola nō ia, ʻo Lohiʻauipo nō ka mea nona ia hōʻailona.”[13] 

 

[1] Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.

[2] n.d. Wehewehe Wikiwiki. Ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo. https://hilo.hawaii.edu/wehe/.

[3] Collette Leimomi Akana. Hānau Ka Ua. Honolulu, HI: Kamehameha Publishing, 2015: ʻaoʻao like ʻole.

[4] Theodore Kelsey. 1933. "The Chants of James Pālea Kapihenui Kuluwaimaka." Lalani Village Waikiki, HI: Unpublished Manuscript. ʻaoʻao 84. Ua kaha wale ʻia nō kekahi o nā huaʻōlelo me ka ʻokina a me ke kahakō ma loko o kēia palapala.

[5] Abraham Fornander. 1919-1920. Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore VI. Vol. VI. 3 vols. Honolulu, HI: Ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Pihopa. ʻaoʻao 109.

[6] Kimokea Keaulana., ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2021. (ʻApelila 19).

[7] ʻO ka hopena o ka hōʻike haʻihelu hoʻoili:  χ2 (3, n = 13) = 9.46, p < 0.05. No laila, hōʻole ʻia ke kuhiakau kūpapa.

[8] Mary K. Pukui. (1983). ʻŌlelo Noʻeau. Honolulu, HI: Bishop Museum Press. #1614, ʻaoʻao 174.

[9] Abraham Fornander. 1917, 1993. Ka Moolelo o Moikeha. Vol. IV, in Fornander Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore, by Abraham Fornander, 113-159. Honolulu, HI: Ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Pihopa.

[10] Hooulumahiehie, 1907 - 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Nai Aupuni, Ianuari - Mei 1. Ianuali 25: 1.

[11] John K. Ilihia. 1895. "He Moolelo Kaao no Namakaokapaoo." Ka Nupepa Kuokoa, Maraki 23: 1.

[12] S.N. Haleʻole (2001). Ke Kaʻao o Lāʻieikawai. Hilo, HI: Ka Haka ʻUla o Keʻelikōlani.  Kula Nui o Hawaiʻi. ʻaoʻao 15.

[13] Hoʻoulumāhiehie 2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 439

IMG_2225.HEIC
onohi 1.jpg
onohi 2.jpg
onohi 3.jpg

na Hoaloha Westcott

bottom of page