top of page
Ka Piʻo Ānuenue Pālua
 

na Kelly Headrick | Dreamstime.com

Nā hiʻohiʻona o ka piʻo ānuenue pālua

 

ʻAʻohe wehewehena kikoʻī ma nā puke wehewehe like ʻole no ka piʻo ānuenue pālua, eia naʻe, hiki ke hoʻohana ʻia ka wehewehena o ka piʻo ānuenue, penei:[1]

Pukui/Elbert: 1. nvs., Piʻo, pāpiʻo, hoaka, hoʻopiʻo ʻia, ka piʻo o kekahi ānuenue.

Parker:  n., He piʻo malama nona nā kaʻina waihoʻoluʻu.

ʻO ka welo mua:                     He ānuenue nona ʻelua piʻo

ʻO nā welo kūlana ʻelua:        He ānuenue nona ka hapa nui o nā waihoʻoluʻu a pau

 

ʻElua piʻo o ka piʻo ānuenue pālua, a ʻike pinepine ʻia ma Hawaiʻi nei. Ua hoʻopuka ʻia ia huaʻōlelo pālua e Nawahi ma loko o kāna ʻatikala nūpepa ʻo Ke Anuenue, a me Ka Luakalailani.[2] Ua hoʻohana ʻia nō hoʻi ia huaʻōlelo ma loko o kekahi mau ʻatikala ʻē aʻe. ʻO ia ke kumu e hoʻopuka ana i ia huaʻōlelo pālua. Eia naʻe, ma loko o nā nūpepa kahiko, ua hoʻopuka ʻia nō hoʻi kekahi mau huaʻōlelo ʻokoʻa, e like me ke anuenue pipiʻo lua.[3]

ʻIke pinepine ʻia ke ānuenue pālua nona nā piʻo piha. He nīnau hoihoi, ʻo wai nā inoa o nā piʻo he ʻelua o ke ānuenue pālua? Ua loaʻa ʻelua ʻōnaehana no ke kapa inoa ʻana i ia mau piʻo. ʻO ka ʻōnaehana mua, he wahine ka piʻo ma loko i kapa ʻia ka Piʻo Tuahine, a loaʻa ka hapa nui o nā waihoʻoluʻu a pau. Aia ka ʻulaʻula pua rose ma luna a me ka mākuʻe (waioleka) ma lalo o ka piʻo. Pili ia piʻo me ka ua kūpaʻa. He kāne ka piʻo ma waho i kapa ʻia ka Piʻo Kūhonu, a loaʻa nō hoʻi ka hapa nui o nā waihoʻoluʻu a pau. Aia ka mākuʻe (waioleka) ma luna a me ka ʻulaʻula pua rose ma lalo o ka piʻo. Pili ia piʻo me ka ua lanipili. I kekahi mau manawa, pilipili kekahi Piʻo Pēpē i ka piʻo wahine, ʻaʻole he piʻo kaʻawale, he ʻauina kala ia. Ma loko o nā Piʻo Pēpē, aia nā waihoʻoluʻu ʻōmaʻomaʻo, waioleka, a me ka lenalena maoli. Pili nā Piʻo Pēpē me ka ua kilihune.[4] E nānā ʻia ka māhele ma lalo iho no kekahi hoʻākāka ʻana e pili ana i ka piʻo pēpē.

 ʻOkoʻa ka lua o ka ʻōnaehana. ʻO ka piʻo ma loko, kapa ʻia ka Piʻo Mōʻī. ʻO ka piʻo ma waho, kapa ʻia ka Piʻo Aliʻi. Wahi a Nawahi: “Mamuli o ke kulana o na Alii i loaa ai na inoa pili i na pio anuenue palua, a kapa ia, ka Pio-Moi a me ka Pio-Alii. O ka Moi wale no kai noho aku i loko o ka Pio-Moi, ma ke kahua i loko o ka heiau – a o na alii hoi, ua noho lakou ma waho mai, ma ka Pio-Alii i loko o ke kahua o ka heiau hoomana; a o na kaukau alii ma waho ae, a pela aku

Nā inoa piʻo o nā ʻōnaehana he ʻelua

 

​​​​

hoi a hiki i na makaainana ma waho loa.”[5] Hōʻike ʻia nā kūlana o ia mau inoa piʻo ma loko o ka Pakuhi o luna aʻe, aia ka ʻōnaehana mua ma ka ʻaoʻao hema, a aia ka ʻōnaehana ʻelua ma ka ʻaoʻao ʻākau o ia Pakuhi. ʻOi aku anei ka maikaʻi o kekahi ʻōnaehana ma mua o ko ka ʻōnaehana ʻē aʻe? Malia paha, ʻaʻole paha. ʻO ia mau ʻonaehana he ʻelua, ʻo ia paha kekahi laʻana ē ʻokoʻa ka ʻike o ka poʻe ma kekahi wahi, ʻokoʻa ka ʻike o ka poʻe ma kekahi wahi ʻē aʻe. No kēia papahana nei, ua koho ʻia kā Nawahi ʻōnaehana no ka wehewehe ʻana i ke ānuenue pālua.

 

Nā hiʻohiʻona o ke ānuenue pālua

​​​

He mau hiʻohiʻona hoihoi ko ke ānuenue pālua. ʻOi aku ke ʻalohi o loko o ka Piʻo Mōʻī ma mua o ko waho. ʻUa pākolu ka nui o ke ʻalohi o ka Piʻo Mōʻī ma mua o ko ka Piʻo Aliʻi. Ma waena o ka Piʻo Mōʻī a me ka Piʻo Aliʻi, aia ka ʻauina pōʻele. ʻO ia ʻauina, ua kapa ʻia ka ʻauina pōʻele o Alexander.[6] ʻO Alexander o Aphrodisias ka mea mua i wehewehe i kēia ʻauina i ka makahiki 200 AD.[7] ʻAʻole kūpī kekahi o nā kukuna lā ma loko o kēia ʻauina, a no laila, ʻemi ke ʻalohi o ia ʻauina ke ʻike aku.[8] Hoʻohuli ʻia ke kaʻina o nā waihoʻoluʻu ma loko o ka Piʻo Aliʻi ke hoʻohālike ʻia me ka Piʻo Mōʻī. Hōʻike ʻia ia mau hiʻohiʻona ma loko o ka Pakuhi o luna aʻe. No ke aha ka hoʻohuli ʻia ʻana o nā waihoʻoluʻu ma ka Piʻo Aliʻi? No ka Piʻo Mōʻī, i ke kukuna lā e komo iho ai i ka huna wai, hoʻokaʻawale ʻia ka malama keʻokeʻo i kekahi ʻauina kala e ke kīkeʻe ʻana. Kaʻahele ia mau waihoʻoluʻu i ka hope o ka huna wai a hoʻoaka ʻia iho i mua o ka huna wai. Puka akula ia mau waihoʻoluʻu i ka huna wai a ʻōʻili ka Piʻo Mōʻī. No laila, ʻōʻili ka Piʻo Mōʻī ma muli o ke aka hoʻokahi ʻana ma loko o nā huna wai e kau ana ma nā huina 40-42o i luna o ka mea nānā. Eia naʻe, ma loko o ia mau huna wai, aka hou nā waihoʻoluʻu. Ma hope o kēia aka hou ʻana e puka aku ai nā waihoʻoluʻu mai ka huna wai mai a ʻōʻili ka Piʻo Aliʻi. No laila, ʻōʻili ka Piʻo Aliʻi ma muli o ke aka ʻelua ʻana ma loko o nā huna wai e kau ana ma nā huina 50-54o i luna o ka mea nānā.[9] Hōʻike ʻia kēia mau hopena ma loko o nā Pakuhi he ʻelua o lalo iho.

I ka manawa o nā waihoʻoluʻu e aka hou iho ana ma loko o ka huna wai, emi kekahi mau ikehu hawewe lā i ka puehu ʻana o ka malama i loko o ka huna wai. No laila, poahi nā waihoʻoluʻu e puka aku ana mai nā huna wai, a no ia mea, emi ke ʻalohi o ka Piʻo Aliʻi ke hoʻohālike ʻia me ko ka Piʻo Mōʻī. ʻO ke emi o ke ʻalohi o ka Piʻo Aliʻi, he pākēneka 57.[10]

 

Nā huina o ke ānuenue mua a me ke ānuenue lua                         Ke aka hou ʻana ma loko o ka huna wai

Aia ka Piʻo Aliʻi ma kahi o ʻumi huina ma waho o ka Piʻo Mōʻī. Aia ke kikowaena o ia mau piʻo ānuenue ʻelua i kahi like. No laila, ʻoi aku ke anawaena o ka Piʻo Aliʻi ma mua o ka Piʻo Mōʻī. ʻO ka nui o kēia anawaena, ma kahi ia o 1.8x a ʻoi. ʻO ka puehu ʻana ma loko o ka huna wai ke kumu o ia anawaena ʻokoʻa.[11] 

 

Nā pōʻai lewa o nā piʻo ānuenue pālua e ʻōʻili ai.

I mea e hoʻāna ai i ke kiʻekiʻena o nā piʻo, ʻo kekahi mea e pono ai ka hoʻomaopopo ʻana i nā huina o ke ānuenue pālua e ʻōʻili ai. Inā, he ānuenue hoʻokahi, ʻo ia ka huina he 40 – 42. Inā he ānuenue pālua,ʻo ka huina 40 – 42 ia. ʻO ia nā huina o ka Piʻo Mōʻī e ʻōʻili ai, a ʻo ka huina 50 - 54, ʻo ia nā huina o ka Piʻo Aliʻi e ʻōʻili ai. Hōʻike ʻia ia mau huina ma loko o ka Pakuhi o lalo nei.

Nā huina o ka Piʻo Mōʻī a me ka Piʻo Aliʻi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ua maopopo iā Nawahi ia mau huina, a wehewehe ʻo ia ma loko o ia ʻatikala nūpepa āna.[12] Kaupalena ʻia ke kiʻekiʻena o nā piʻo o ia mau huina. Ma o ka hoʻohana ʻana i ia mau huina a me kekahi anahonua, hiki ke hoʻokokekau ʻia ke kiʻekiʻena o ke ānuenue pālua. Inā, ʻōʻili ke ānuenue pālua ma luna o ka hālāwai (ma kahi o 3.1 mile mai ka mea nānā e kū ana ma ka ʻilikai[13]), a aia ka lā ma ke Kahikikū, he 2.79 mile (14,731 kapuaʻi) ke kiʻekiʻe o ke ānuenue mua, a he 4.27 mile (22,544 kapuaʻi) ke kiʻekiʻe o ke ānuenue ʻelua. ʻOiai, aia ka pōʻai lewa lani ma nā kapuaʻi he 14,500 -  60,000+, no laila, aia ka wēkiu o ka Piʻo Mōʻī a me a Piʻo Aliʻi ma ka lewa lani i ka manawa o ka lā e kau ana ma ke Kahikikū (ke ao a i ʻole ke ahiahi). Hōʻike ʻia paha kekahi ānuenue pālua nona nā wēkiu o ka Piʻo Mōʻī a me ka Piʻo Aliʻi i ka lewa lani ma loko o ka Pakuhi nona nā inoa piʻo o luna aʻe. I kekahi manawa, pili he ānuenue pālua i ka honua. E nānā ʻia ke Kiʻi o lalo iho. Hiki ke ʻike ʻia ka Piʻo Mōʻī pili i ka hālāwai. E hōʻike ʻia ana paha ka hapalua o kona ākea ma luna o ka hālāwai. No laila, aia ka wēkiu o ka Piʻo Mōʻī ma kahi o 340 kapuaʻi ma luna o ka hālāwai. A no laila nō, aia i ka lewa lani lewa. ʻO ka mamao ma waena o ka wēkiu o ka Piʻo Mōʻī me ka wēkiu o ka Piʻo Aliʻi, ma kahi ia o 7,800 kapuaʻi (22,544 – 14,731). No laila, aia ka wēkiu o ka Piʻo Aliʻi ma kahi o 8,140 kapuaʻi (340 + 7,800 = 8,140) ma luna o ka hālāwai, a no laila, aia ma loko o ka pōʻai lewa nuʻu.

He ānuenue pālua pili i ke kai (na Tianne Alegnani ke kiʻi)

​​

Nā manawa o ke ānuenue pālua e ʻōʻili ai

 

Wahi a Nawahi, “I ka manawa ua liilii kilihune, a ua hiki ae ke kiekie o ka la i ka 42 degere, aole loa e ikeia ke Anuenue o ka Pio-Moi, oia ka pio anuenue maloko. A i ka wa hoi e oi aku ai ke kiekie o ka La mamua o 54 ½  degere; aole loa e ikeia ke Anuenue o ka Pio Alii, oia hoi ka pio ma waho. O keia kekahi o na mea pahaohao nui i loko o ka ke akua mau hana.”[14] I ka manawa o ka lā e hoʻokela ana i ia mau huina, aia ka lā i ka pōʻai ʻo Kahikikapuihōlanikekuʻina, a nalowale nā piʻo i lalo o ka hālāwai. ʻAelike ke kuanaʻike ʻepekema i ia mau manaʻo o Nawahi.[15]

Nā hōʻailona o ka piʻo ānuenue pālua

 

ʻElima hōʻailona like ʻole o ka piʻo ānuenue pālua ma loko o nā kūmole i kālailai ʻia no kēia papahana nei. Hōʻike ʻia ma loko o ka Pakuhi 29. He 9 ka huinanui o ia mau hōʻailona. ʻOi aku ka nui o nā hōʻailona pili i ke kū ʻana (he 4 ka huinanui).

 

Nā hōʻailona o ke ānuenue pālua

 

 

 

 

 

 

 

 

 

He ʻano nui nō ke kupu ʻana o kēlā me kēia mau hōʻailona ma loko o nā hui like ʻole, ʻo ka nīnau maʻamau, ʻoi aku anei ke kupu ʻana o nā hōʻailona pili i ke kū ʻana (he 4 ka huinanui) ma mua o ko nā hui hōʻailona ʻē aʻe i ke kuanaʻike makemakika? Ua hoʻohana hou ʻia ia hōʻike haʻihelu hoʻoili no ka hoʻomaopopo ʻana i nā huinanui o ia mau hui hōʻailona he ʻehā e pili ana kekahi i kekahi. E mahuʻi ʻia paha ē ua like ka huinanui o nā hōʻailona ma loko o kēlā me kēia hui. No laila, ʻo ke kuhiakau kūpapa: ʻAʻole ʻokoʻa ka huinanui o kēlā me kēia hui. ʻO ka hopena o ia hōʻike haʻihelu hoʻoili, ʻāpono ʻia ke kuhiakau kūpapa.[16] No laila, ʻaʻole ʻoi aku ka huinanui o kekahi mau hui hōʻailona ma mua o nā hui hōʻailona ʻē aʻe. E hōʻike ʻia kekahi mau laʻana hōʻailona ānuenue o ka piʻo ānuenue pālua o lalo iho.

 

He hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi, akua:

 

Ua paʻi ʻia kahi ʻatikala he ʻekolu lā ma hope o ka hoʻihoʻi ʻia ʻana mai o ke kupapaʻu o Kalākaua i Honolulu.[17] Ua hala ʻo Kalākaua i ke ala koʻiʻula a Kāne i ka lā 20 o Ianuali, 1891 ma Kapalakiko. Hoʻopuka ia ʻatikala i ka piʻo ʻana o kahi ānuenue mai ka manawa i hōʻea mai ai ka moku nona ko Kalākaua kupapaʻu i ke awa o Honolulu a hiki i ka hāpai ʻia ʻana o ia kupapaʻu i ka ʻīpuka o ka pā aliʻi ʻIolani. ʻO ka piʻo aʻela nō ia o kekahi ānuenue pālua ma luna pono o ka hale aliʻi. E piʻo ana ia ānuenue pālua a hiki i ka pōʻeleʻele.

Ka hiki mai auaneʻi o kekahi mōʻ, aliʻi, ʻeʻepa, kupua, akua:

I kekahi manawa, kupu kekahi mau ʻano ānuenue i loko o kahi moeʻuhane, penei: “…aia nae ua ike hou au elua anuenue e pio ana, mamua pono mai o na uakoko, o na anuenue 2 ua komo aku ko laua mau welelau i ke aouli, ua pae mai la lakou a pau i kahaone…ua oili mai la he luahine i hele a uhi ka alu; oia no ka wa a’u i ninau aku ai, heaha ka huakai nui o kou hiki ana mai nei?”[18]

Ka hoʻomanalo ʻia ʻana o kekahi kapu:

 

Ma loko o “Ka Moolelo walohia o Hainakolo”, ma mua o ka hoʻāo ʻana o Luukia a me Leimakani: “Ke pipio lua nei ke anuenue me ka ikaika loa, ke uhi nei ka ua noe ma ka aina a ma ka moana, a ke ikuwa nei na leo o ka makani, ka hekili, ka ua ame ka wai.....” I kēlā manawa, ua nīnau aku ʻo Hina i ke kahuna ʻo Aniani, ““Heaha kau ike, e Aniani, no keia mau ouli e holapu nei i keia wa me ka ikaika loa?”

I wa i pane mai ai ua kahuna nei: “Ke koke mai nei keia mau ouli kupaianaha apau o ka lewa ko ka honua nei, ua hoomanaloia ke kapu o oukou o na’lii. Eia la, ua hui ke ahi me ka wai; ua hoao na’lii.””[19]

Ka nohona o kekahi aliʻi/mōʻī/ʻeʻepa/kupua/akua/ʻuhane:

Ma loko o ka moʻolelo o Hainakolo: “Komo mai la o Kanoeakakai a noho iho la maluna o ka nupanupa o ka nuʻa moena; a, ai na anuenue liilii ke pipio lua la ma o a maanei a puni kona kino.”[20] 

Ka haʻalele ʻana o ke aliʻi/akua:

Ma loko o ka moʻolelo o Hainakolo: “Haiia mai nei ia maua, e kau mai ana ua lei kapu nei au e ke alii, ma ka eheu o ka ua noe i ka pipiʻo lua a ke anuenue. O keia ka maua hoike ia oe, e ke alii, no ka maua huakai au i hoouna aku nei."[21]

 

[1] n.d. Wehewehe Wikiwiki. Ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo. https://hilo.hawaii.edu/wehe/. Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.

[2] Joseph Nawahi, "Ke Anuenue a me Ka Luakalailani." Ka Leo o ka Lahui, Mei 24, 1893: 2-3.

[3] Hooulumahiehie, 1907 - 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Na’iAupuni, Ianuali - Mei 1. Pepeluali 21: 1.

[4] Jeana Naluwai. Ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2022. ʻIke ānuenue (Nowemapa 14).

     Mika Lee, interview by Anthony Aalto. 2013. Hana Hou Magazine: Signs and Wonders Hana Hou Magazine, (January).

[5] Joseph Nawahi, "Ke Anuenue a me Ka Luakalailani." Ka Leo o ka Lahui, Mei 24, 1893: 2-3. Hōʻoia ʻia nā ʻano o ka heiau ma loko o kā Kepelino puke: Kepelino, Z.K. 2007. Kepelinoʻs Traditions of Hawaiʻi. Honolulu, HI: Bishop Museum Press. ʻaoʻao 59.

[6] John A. Adam. 2002. "The mathematical physics of rainbows and glories." Physics Reports (Elsevier) 356 (4-5): 229-365. Accessed ʻApelila 2024.

[7] Carl B. Boyer (1987). The Rainbow: From Myth to Mathematics.  Princeton, NJ: Princeton University Press. ʻaoʻao 294.

[8] k.l.

[9] Joseph Nawahi, "Ke Anuenue a me Ka Luakalailani." Ka Leo o ka Lahui, Mei 24, 1893: 2-3; John A. Adam. 2002. "The mathematical physics of rainbows and glories." Physics Reports (Elsevier) 356 (4-5): 229-365. Accessed ʻApelila 2024.

[10] n.d. Secondary Rainbow. Accessed 4 2024. https://atoptics.co.uk/blog/secondary-rainbow/.

[11] k.l.

[12] Joseph Nawahi, "Ke Anuenue a me Ka Luakalailani." Ka Leo o ka Lahui, Mei 24, 1893: 2-3.

[13] Lynch, David K, and William Livingston. 1995. Color and Light in Nature. Cambridge: Press Syndicate of the Unversity of Cambridge. ʻaoʻao 46. Ua mahuʻi ʻia, aia kekahi kanaka e kū ana ma ka ʻae kai.

[14] Joseph Nawahi, "Ke Anuenue a me Ka Luakalailani." Ka Leo o ka Lahui, Mei 24, 1893: 2-3.

[15] Myses H. Nussenzveig. 1980. "The Theory of the Rainbow." In Light From the Sky, by Scientific American. San Francisco, CA: W. H. Freeman and Company. ʻaoʻao 58.

[16] Frederick J. Gravetter and Larry B Wallnau. 2013. Essentials of Statistics for the Behavioral Sciences. 8. Wadsworth Cenegage Learning. ʻaoʻao 518. E nānā ʻia ka Pākuʻina 1 no kekahi hoʻākaaka ʻana e pili ana i kēia hōʻike makemakika. ʻO ka hopena o ka hōʻike haʻihelu hoʻoili:  χ2 (3, n = 9) = 6.0, p < 0.20. No laila, ʻāpono ʻia ke kuhiakau kūpapa.

[17] ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau, "Ka Pio Oiaio." Ka Leo o ka Lahui, Feberuari 2, 1891: 2.

[18] Kukalaula. 1889. "He Moeuhane Pahaohao." Ka Leo o Ka Lahui, Septemaba 9.

[19] Hooulumahiehie, 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Nai Aupuni, Ianuali - Mei 1. Feberuari 24: 1.

[20] Hooulumahiehie. 1907 - 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Na’i Aupuni, Ianuali - Mei 1. Mei 14: 1.

[21] k.l. Iune 5: 1.

[21] Kākaʻikahi nō ke ānuenue pākoli, a no laila, malia paha, hoʻololi ʻia kēia kiʻi i mea e hōʻike ai i nā piʻo he ʻekolu.

double.jpg
palua 3.jpg
palua 4.jpg
palua 5.jpg
Palua 6.jpg
palua 7.jpg
palua 8.jpg

Ke Kūhonu

Ka Tuahine

Nā Piʻo Pēpē

Ka Piʻo Aliʻi

Ka Piʻo Mōʻī

Na 7Michael | istockphoto.com ke kiʻi

na Kelly Headrick | Dreamstime.com

bottom of page