
Nā Piʻo Ānuenue Kūlana Kiʻekiʻe
Nā hiʻohiʻona o nā piʻo ānuenue kūlana kiʻekiʻe
Ma loko o kēia māhele, e wehewehe ʻia ana nā ānuenue kūlana kiʻekiʻe, ʻo ia hoʻi, nā ānuenue nona nā piʻo he ʻekolu a ʻoi. ʻAʻohe wehewehena kikoʻī o nā puke wehewehe like ʻole no ka piʻo ānuenue kūlana kiʻekiʻe, akā, eia nā welo o ia ʻano ānuenue:[1]
ʻO ka welo mua: He ānuenue nona ʻekolu piʻo a ʻoi
ʻO nā welo kūlana ʻelua: He ānuenue nona ka hapa nui o nā waihoʻoluʻu a pau
He piʻo ānuenue pākolu (na shutterstock)
He mea kupaianaha nō ia mau ʻano ānuenue, eia naʻe, ua ʻōʻili nō ma loko o kekahi mau moʻolelo Hawaiʻi kuʻuna, a ʻike maka ʻia nō hoʻi e kekahi mau kānaka ma Hawaiʻi nei. Ma ke kuanaʻike ʻepekema komohana, kākaʻikahi ka ʻike ʻia ʻana o nā ānuenue nona nā piʻo he ʻekolu a ʻoi. Hōʻike ʻia he piʻo ānuenue pākolu ma loko o ke Kiʻi 4.[2] Paʻakikī nō ka loaʻa ʻana i kekahi mau kiʻi o nā piʻo ānuenue kūlana kiʻekiʻe ʻē aʻe (ʻehā a ʻelima paha piʻo).
Ke kuhi ʻana o ke ao mai nā huna wai
I ke kuanaʻike ʻepekema, ʻo ka Piʻo Mōʻī, ua kapa ʻia nō hoʻi ʻo ia ke ānuenue kūlana ʻekahi a ʻo ka Piʻo Aliʻi, ua kapa ʻia nō hoʻi ʻo ia ke ānuenue kūlana ʻelua. ʻO ka nui o nā aka ma loko o ka huna wai, ʻo ia ke kumu o ia mau inoa. He ʻōʻili mai kekahi mau ānuenue kūlana kiʻekiʻe i ke ao kūlohelohe ma muli o ka nui o nā aka ma loko o ka huna wai, eia naʻe, kākaʻikahi ia mau ānuenue kūlana kiʻekiʻe.[3] ʻIke ʻia nā waihoʻoluʻu o ka Piʻo Mōʻī a me ka Piʻo Alʻiʻi e ka mea nānā ma muli o ka puka ʻana o nā waihoʻoluʻu malama e kuhi mai ana i ka mea nānā. Hiki ke ʻike ʻia ke kuhi ʻana o ka malama ma hope o ka puka ʻana aku mai nā huna wai i loko o ka Pakuhi i luna aʻe. Kuhi kūʻē akula nō ka malama o nā aka kūlana ʻole, ʻekolu, a me ʻehā i ka mea nānā, no laila, ʻōʻili ia mau ānuenue kūlana ma hope o ka mea nānā.[4] Kuhi maila ka malama o nā aka kūlana ʻelima a me ʻeono i ka mea nānā, eia naʻe, emi loa ʻia nō ke ʻalohi o ia mau ānuenue kūlana kiʻekiʻe i kēlā me kēia aka o ka malama ma loko o nā huna wai.[5] Ua paʻi kiʻi ʻia nā ānuenue kūlana ʻekolu a me ʻehā nāna e ʻōʻili ma hope o ka mea nānā.[6] Kākaʻikahi nō hoʻi ka ʻōʻili ʻana o nā ānuenue kūlana ʻelima a ʻeono e ʻōʻili ma mua o ka mea nānā, eia naʻe, paʻi kiʻi ʻia ke ānuenue kūlana ʻelima i ka makahiki 2009.[7] ʻO ke kūlana ʻole, ʻoiai, ʻaʻohe ke aka ʻana ma loko o ka huna wai, ʻaʻole ia he ānuenue maoli. Kapa ʻia ka ʻenaʻena kūlana ʻole.[8].
Nā ʻauina makawalu ma Halemaʻumaʻu (na Andrew Hara)
Nā ʻauina makawalu o ka Piʻo Mōʻī (na Andrew Hara).
I kekahi mau manawa, hiki ke ʻike ʻia he mau ʻauina kala e ʻōʻili hou ana ma lalo pono o ka Piʻo Mōʻī, a ma waho o ka Piʻo Aliʻi.[9] ʻO ia nā piʻo mākuʻe ʻōmaʻomaʻo liʻiliʻi. I ke kuanaʻike Hawaiʻi, kapa ʻia ka piʻo pēpē.[10] ʻO ka nui a me ke koana o ia mau ʻauina, lolilua pinepine ia. He inoa ʻokoʻa paha ko ia mau ʻauina kala, ʻo ia ka ʻauina makawalu, a i ʻole ka piʻo pēpē.
I ke kuanaʻike ʻepekema, ʻo ke kumu o ka ʻōʻili ʻana o ia mau ʻauina makawalu, ʻo ia kekahi mau ʻauina ʻākeʻakeʻa. Kaukaʻi ka ʻōʻili ʻana o nā ʻauina makawalu ma ka nui o nā huna wai o ka Piʻo Mōʻī a me ka nui like o nā huna wai i lalo pono o ka Piʻo Mōʻī.[11] Neʻe kekahi mau kukuna malama i loko o nā huna wai i kahi ala ʻokoʻa iki, a no ia mea, he puka mai nō ia ma o kekahi mau huina ʻokoʻa iki. ʻO ka hopena, ʻo ia ka ʻākeʻakeʻa kūkulu a me ka ʻākeʻakeʻa luku o kekahi mau waihoʻoluʻu malama. A no ia mea, ʻōʻili ia mau ʻauina makawalu ma lalo pono o ka Piʻo Mōʻī. ʻO ka mea maʻamau, lolilua ko nā huna wai nui ma kahi o ka Piʻo Mōʻī e ʻōʻili ana, a no laila, nalowale nā ʻauina makawalu. I nā manawa o ka ʻauina makawalu e ʻōʻili ai, hūnā ʻia ka hapa nui o nā waihoʻoluʻu i ka ʻākeʻakeʻa ʻia.[12] A no ia mea, ʻike pinepine wale ʻia ka ʻōmaʻomaʻo a me ka mākuʻe. Wehewehe ʻia nā ʻauina makawalu i ke kuanakuhi hawewe o ka malama.[13] Hiki ke ʻike ʻia ka ʻauina makawalu i nā Kiʻi ma luna aʻe.
Nā pōʻai lewa o nā piʻo ānuenue kūlana kiʻekiʻe e ʻōʻili ai
Ua like paha nā pōʻai o nā piʻo ānuenue kūlana kiʻekiʻe me ko ka piʻo ānuenue pālua, ʻo ia hoʻi ka lewa lani lewa, ka lewa nuʻu, a me ka lewa lani. Eia naʻe, ma muli o ko lākou ʻike kākaʻikahi ʻia, paʻakikī ka mahuʻi ʻana i nā pōʻai lewa o lākou e ʻōʻili ai.
Nā manawa o ke ānuenue kūlana kiʻekiʻe e ʻōʻili ai
I loko nō o ka ʻike ʻepekema e pili ana i ke anahonua kikoʻī no ka ʻōʻili ʻana o nā ānuenue kūlana kiʻekiʻe, ʻike ʻia ua mau ānuenue nei e kekahi mau mea nānā i kauwahi manawa ʻē aʻe. He moʻolelo hoihoi ko kekahi kumu e pili ana i ka ʻōʻili ʻana i kekahi piʻo ānuenue ʻekolu. I ka makahiki 1991, ma hope o ka hala ʻana o ka makani pāhili ʻo ʻIniki i kēia pae ʻāina nei, a ma hope nō hoʻi o ka pouli holoʻokoʻa ʻana o ka lā, e kūkulu ana lāua ʻo kona ʻohana i kekahi lele nona ʻekolu haka ma ka heiau ʻo Puʻuina ma ka moku o Keawe. I loa nō iā lākou a hīkiʻi i ke aho hope loa o nā pou, a ma hope koke o ka hiki ʻana o ka lā ma ke kūlana ʻo Kahikikapuihōlanikekuʻina (awakea), ua ka ua kilihune. Eia naʻe, mālaʻe ka lewa, ʻaʻohe ao. ʻO ko lākou ʻike leʻa ihola nō ia i kekahi ānuenue pākolu. Ua noʻonoʻo ʻia he wānana maikaʻi ma muli o kā lākou kūkulu ʻana i ia lele.[14] He laʻana maikaʻi loa ia o ka ʻōʻili ʻana i kahi ānuenue kūlana kiʻekiʻe i kekahi manawa kūʻē i ka ʻike ʻepekema. Manaʻo ʻia ma ʻike ʻepekema, ʻaʻole hiki ke ʻike maka ʻia ia mau piʻo ānuenue kūlana kiʻekiʻe ma muli o ke anahonua a me ke kālaikūlohea ma loko o nā huna wai. Akā, kū nō kēlā i ka ʻike Hawaiʻi.
Nā hōʻailona o ka piʻo ānuenue kūlana kiʻekiʻe
Nā hōʻailona o ka piʻo ānuenue kūlana kiʻekiʻe
ʻEkolu hōʻailona like ʻole o ka piʻo ānuenue kūlana kiʻekiʻe ma loko o nā kūmole i kālailai ʻia. Hōʻike ʻia ma loko o ka Pakuhi o luna aʻe. Aia he ʻehiku o ia mau hōʻailona ma loko o nā kūmole like ʻole. He ʻehā ka huinanui o nā hōʻailona pili i ke kū ʻana. Ua hoʻohana hou ʻia ia hōʻike haʻihelu hoʻoili no ka hoʻomaopopo ʻana i ka huinanui o ia mau hui hōʻailona ʻekolu e pili ana kekahi i kekahi. ʻO ka hopena o ia hōʻike haʻihelu hoʻoili, ua ʻāpono ʻia ke kuhiakau kūpapa.[15] No laila, ʻaʻole ʻoi aku ka huinanui o kekahi mau hui hōʻailona ma mua o nā hui hōʻailona ʻē aʻe. E hōʻike ʻia kekahi mau laʻana hōʻailona o ka piʻo ānuenue kūlana kiʻekiʻe o lalo iho.
He ʻōuli, wānana:
He mea akaaka ʻole paha ka hōʻailona o nā ānuenue ʻekolu, eia naʻe, ma muli o ka pōʻaiapili i ka manawa kikoʻī ma loko o ka moʻolelo o Kawelo, he wānana paha ia ānuenue ʻekolu. ʻO ia hoʻi, e hoʻomake ʻia auaneʻi ʻo Uhumākaʻikaʻi e Kawelo. “I ia wā i pipiʻo iho ai nā ānuenue ʻekolu ma luna pono o ka hale. A ʻike maila ʻo Kalaumeki, hoʻohuoi aʻela ua wahi Kalaumeki nei i loko iho ona ma ka nalu ʻana iho, “Haʻo wale hoʻi kēia mau ānuenue e piʻo maila i ko mākou hale. He aha lā ka hana a ke ānuenue?””[16]
He ʻōuli ko ka moʻolelo kaʻao o Lameka Puluka no ka hala ʻana auaneʻi ona, ʻo ia hoʻi he pūnohu a me ʻeono ānuenue, penei: “I ka meha ana iho o keia mau ouli o ka pilikia, a hoolai malie iho la, o ka wa no ia o na mea a pau i ike aku ai i kekahi kanaka e holoholo mai ana iluna o ka piko o na kuahiwi he 12, a e paa ana hoi oia i kekahi pahikaua nui ma kona lima akau, a he paleumauma lau laau ma kona lima hema. Ike pu ia aku la no hoi he punohu nui ke kau pono ana maluna ona, e hoopuni ia ana ua punohu nei e na anuenue he 6. Ike ia aku la kono iho ana mai a ku iho la iwaena o ka mauna.”[17]
He hōʻailona no ke kū mai o kekahi aliʻi, akua:
Ma loko o ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele, ua hele akula ʻo Kauakahiapaoa mai Kauaʻi a i Hawaiʻi no ke kiʻi ʻana i ke kino o Lohiʻau. Iā ia e noho iho ana me Pele, loli ko Pele hiʻona pupuka i wahine uʻi loa. Hōʻike ʻia kēia penei: “O ka ʻēheu o ka manu kāne i ʻike aku, e hohola ana mai kahi kala o ka hale a pā i kekahi kala. A e noho ana ua wahine uʻi nei me ka pipiʻo o nā ānuenue he 12 ma ʻō a ma ʻaneʻi o ua wahine lā.”[18]
Ma loko o “Ka Moolelo walohia o Hainakolo,” “I ka mao ana ae a ka ohu, aia hoi, ike aku la na alii ame na makaainana e kau mai ana o Hainakolo a me na kaikaina maluna o ke kino manu o Mooinanea, a e pio ana no hoi na anuenue he umikumamalima a puni lakou.”[19]
Ka hiki mai auaneʻi o kekahi mōʻī/aliʻi/ʻeʻepa/kupua/akua:
Ma loko o ka moʻolelo o Keaomelemele: "ʻAe maila o Kū i ka ʻōlelo a kāna wahine; iā Kū naʻe i puka aku ai i waho a huli aʻela ʻo ia a nānā, ʻike aʻela ʻo ia e pipiʻo pono ana nā ānuenue ʻehiku i ka wā hoʻokahi i loko o ka lewa me ke kau wahi ao uaʻole.”[20]
[1] n.d. Wehewehe Wikiwiki. Ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo. https://hilo.hawaii.edu/wehe/. Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.
[2] Kākaʻikahi nō ke ānuenue pākoli, a no laila, malia paha, hoʻololi ʻia kēia kiʻi i mea e hōʻike ai i nā piʻo he ʻekolu.
[3] n.d. Higher Order Bows. Accessed 4 2024. https://atoptics.co.uk/blog/higher-order-bows/.
[4] k.l.
[5] k.l.
[6] k.l.
[7] Harold Edens. 2015. "Photographic observation of a natural fifth-order rainbow." Applied Optics (Optical Society of America) 54 (4): B26-B34.
[8] n.d. Higher Order Bows. Accessed 4 2024. https://atoptics.co.uk/blog/higher-order-bows/.
[9] John A. Adam. 2002. "The mathematical physics of rainbows and glories." Physics Reports (Elsevier) 356 (4-5): 229-365. Accessed ʻApelila 2024.
[10] Jeana Naluwai. Ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2022. ʻIke ānuenue (Nowemapa 14).
[11] David Lynch and William Livingston. 1995. Color and Light in Nature. Cambridge: Press Syndicate of the Unversity of Cambridge. ʻaoʻao 114. n.d. Effect of drop size on primary rainbow. Accessed 4 2024. https://atoptics.co.uk/blog/effect-of-drop-size-on-primary-rainbow/. Wahi a Naluwai, ʻōʻili ka Piʻo Pēpē i ka ua liʻiliʻi.
[12] n.d. Higher Order Bows. Accessed 4 2024. https://atoptics.co.uk/blog/higher-order-bows/.
[13] Carl B. Boyer (1987). The Rainbow: From Myth to Mathematics. Princeton, NJ: Princeton University Press.
[14] Māhealani Pai, ua nīnauele ʻia e Hoaloha Westcott. 2024. ʻIke ānuenue (Mei 14).
[15] Frederick J. Gravetter and Larry B Wallnau. 2013. Essentials of Statistics for the Behavioral Sciences. 8. Wadsworth Cenegage Learning. ʻaoʻao 518. E nānā ʻia i ka Pākuʻina 1 no kekahi hoʻākaaka ʻana e pili ana i kēia hōʻike makemakika. ʻO ka hopena o ka hōʻike haʻihelu hoʻoili: χ2 (2, n = 7) = 2.0, p < 0.735. No laila, ʻapono i ke kuhiakau kūpapa.
[16] Hoʻoulumāhiehie. 2009. Ka Moʻolelo Hiwahiwa o Kawelo. Edited by Hiapo Perreira. Honolulu, HI: Bishop Museum Press., ʻaoʻao 207.
[17] ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau. 1885. "Ka Moolelo Kaao o LAMEKA PULUKA." Ka Nupepa Kuokoa, Okatoba 31: 1.
[18] Hoʻoulumāhiehie 1906, 2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 415.
[19] Hooulumahiehie. 1907 - 1908. "Ka Moolelo Walohia o Hainakolo." Ka Na’i Aupuni, Ianuali - Mei 1. Iune 27: 1.
[20] Moses Manu. 1885, 2002. He Moolelo Kaao no Keaomelemele. Honolulu: Ka Paʻi Palapala a ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha. ʻaoʻao 10





na Kelly Headrick | Dreamstime.com