Nā hiʻohiʻona o ke koʻiʻula

​

Eia nā wehewehena o ke koʻiʻula ma loko o nā puke wehewehe:[1]

 

Pukui/Elbert:   n. He ua (a i ʻole he uhiwai, a he ao paha) paʻa o kona waihoʻoluʻu. Ua wili koʻiʻula ka lepo i ka lani me he puahiohio lā. Hala aku ia i ke ala koʻiʻula a Kāne.

Parker:            2. He ao ma ke ʻano he ānuenue.

​

ʻO ka welo mua:                     He ānuenue ʻāweʻaweʻa

ʻO nā welo kūlana ʻelua:         He ʻulaʻula ka hapanui o kona kino ke nānā aku.

 

            He koʻiʻula (na Hoaloha Westcott)

​​

​

                                                                       He koʻiʻula (na  Forest lāua ʻo Kim Starr | commons.wikimedia.org)

​

​

​

​

​

​

​

​

​​

​​​​​​​​

Ua hōʻike ʻia ke oli ʻo He Lei No Kapiʻolani ma loko o kekahi māhele ʻē aʻe. Eia kekahi o nā lālani o ia oli: “8. Ma ke ala koʻiʻula, koʻiaweawe.” Ua wehewehe ʻia ka manaʻo o ia lālani e Kuluwaimaka, penei: “Koʻiʻula, kahi a ua punohu e kū lā; he ʻula wale no ia wahi e like me kahi o ka punohu ʻula e ku ala. Na ka noe lani e lawe ke koʻiʻula a Kāne. Koʻiaweawe, - aweawe ka ʻula e like me ka ʻula o ke anuenue. Punohu, - nui i kahi hookahi; na ka noe lani e lawe ala. O ke koʻiʻula, oia ke aweawe o ka ʻula e moe ala. O ka noe lani ka mea nana e lawe la keʻia ʻula.”[2] No laila, ma ke kuanaʻike o Kuluwaimaka, kohu nō ke koʻiʻula me ka pūnohu ʻula, eia naʻe, he noe ānuenue ke koʻiʻula, ʻo ia hoʻi, he ānuenue ʻāweʻaweʻa i ʻane paʻa i ka waihoʻoluʻu ʻula.

​

Nā pōʻai lewa o ke koʻiʻula e ʻōʻili ai

​

ʻOiai, ua wehewehe ʻia nā mea e like ai o ke koʻiʻula me ka pūnohu ʻula, hiki paha ke hoʻohana ʻia ka wehewehena o ka pōʻai lewa o ka pūnohu e ʻōʻili aʻe ai no ke koʻiʻula kekahi. ʻO ia hoʻi, ka lewa hoʻomakua a me ka lewa lani lewa.

​

Nā manawa o ke koʻiʻula e ʻōʻili ai

​

Me he mea lā, ua like nō hoʻi paha ke koʻiʻula me ka pūnohu uakoko, eia naʻe, he ānuenue noe ke koʻiʻula, a pēlā e ʻokoʻa ai. Ma ke kuanaʻike ʻepekema, ʻo ka mea e pono ai, ʻo ia ke anahonua pololei, a kaukaʻi i ka nui o nā huna wai. ʻOiai, nui ka ʻulaʻula o ke koʻiʻula, ʻike pinepine ʻia paha i nā wā kakahiaka a me nā wā ano ahiahi, ʻo ia nā manawa o ka hoʻēmi ʻia ʻana o nā waihoʻoluʻu uliuli a me ka ʻōmaʻomaʻo e ka lewa paʻapū (e nānā ʻia ka Pākuʻina 2). Ma ke kuanaʻike Hawaiʻi, hiki paha ke ʻōʻili ia ma nā manawa a pau, Aia nō i nā akua.

 

Nā Hōʻailona o ke koʻiʻula

​

ʻO ke ala koʻiʻula (ala muku) a Kāne/Kanaloa, ʻo ia wale nō ka hōʻailona i loaʻa ma loko o nā kūmole a pau o kēia papahana.

 

He ala ānuenue i ka mahina, lewa, pali, ola ma hope:

 

E like me ke ʻano ānuenue ala muku, hōʻike pinepine ʻia ke koʻiʻula ma loko o kekahi mau kanikau. Ua paʻi ʻia kahi ʻatikala nūpepa nona ke koʻiʻula, penei: “Ua hala ma ke ala koʻiʻula a Kāne.”[3] ʻO ia kekahi kanikau no ka hala ʻana o nā aliʻi aloha i nā makahiki ma mua o ka haku ʻia ʻana o ia kanikau.

​

Ma loko o ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele, i ka manawa o Kānemilohae e haʻalele ana i ka lua pele, hāʻawi ʻo ia i ke kapa ʻahuʻula iā Lohiʻau, a ʻōlelo akula iā Lohiʻau, penei; “A me he mea lā nō naʻe, aia nō ka hōʻeuʻeu a ua Kāne nei i loko ona kahi i hoʻūlu ai e ʻōlelo ana, “Mai hoʻomanaʻo mai ʻoe iaʻu, ʻoiai he ala koʻiʻula koʻu, ko ke akua.””[4]

 

[1] Ua unuhi ʻia nā wehewehena o nā ʻano ānuenue i ka ʻōlelo Hawaiʻi no kēia papahana laeoʻo. E nānā ʻia ka māhele 1.1.1 no kekahi hoʻākaaka ʻana.

[2] Theodore Kelsey. 1933. "The Chants of James Pālea Kapihenui Kuluwaimaka." Lalani Village Waikiki, HI: Unpublished Manuscript. ʻaoʻao 84. Ua kaha wale ʻia nō kekahi o nā huaʻōlelo me ka ʻokina a me ke kahakō ma loko o kēia palapala.

[3] ʻAʻole ʻike ʻia ka mea kākau. (1873, 16 Dekemaba). Ua Make Na Alii Koe Nae Na Makaainana. Ka Nuhou Hawaii, ʻaoʻao 6.

[4] Hoʻoulumāhiehie. 1906,2006. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele. Edited by Puakea Nogelmeier. Honolulu, HI: Awaiaulu. ʻaoʻao 314.